પ્રકરણ ૧પ
કુસુમનું કઠણ તપ.
કુસુમ, ઓ કુસુમ, તને ખોળી ખેાળીને તો હું થાકી ગઈ ! બળ્યું, આમ તે શું કરતી હઈશ ?” એમ બોલતી બોલતી કુસુમનાં માંડવા આગળ થઈને સુન્દર ઉતાવળી ઉતાવળી ચારેપાસ જોતી જોતી ફરતી હતી. આજ પ્રાત:કાળની તે જડતી ન હતી અને એને માટે નિર્મેલા કોઈપણ સ્થાનમાં તેનો પત્તો ન હતો. એમ કરતાં કરતાં છેટે માળણની ઓરડીની પાછળ એક પીપળા તળે કંઈક ઘસારો લાગ્યો, કાન માંડ્યા, બીજા ઝાડ પાછળ સંતાઈને જોયું, અને જુવે તો એક હાંલામાં કંઈક રાંધવા બેઠેલી કુસુમની પીઠ – માળણનો જાડો સાલ્લો પ્હેરેલો તેથી – એકદમ ઓળખાઈ નહી... પણ જરીક એક પાસથી જોયું તો કાન, નાક, આંખ, ગાલ – સર્વે કુસુમનાં જ. શ્વાસ રુંધી સ્તબ્ધ થઈ છાતીએ – હાથ મુકી, કાકી ભત્રીજીનો આ ચિત્રવેશ જોઈ રહી. નાક ચ્હડાવી, ઓઠ લંબાવી, આંખો સંકોડી, અનેક ગુંચવારામાં પડી, મનમાં ને મનમાં સુન્દર બડબડી: “આ છોકરીથી તે ત્રાહિ દીનના નાથ ! એ શું કરે છે ને શું કરશે તે આપણાથી તે કંઈ સમજાય નહી. એની માને દુ:ખ આવી પડ્યું એટલે એને સુઝતું નથી ને બાપને કારભારમાં દીકરીનું ચરિત્ર વસતું નથી. એવાં એવાંની બુદ્ધિ લોપ પામી ગઈ ત્યાં મ્હારા તે શા આશરા !-- છતી થઉં ? – ના, ના, જોઉં તો ખરી કે આ વેશ આખરે કેવો ઉતરે છે?”
માળણની ઝુંપડી અને વાડીના કોટવચ્ચે ખાલી જગા હતી અને તે એક પીપળાના ઝાડની છાયાથી ઢંકાઈ હતી. આ ઝાડના મૂળ આગળ કુસુમે ભોંયમાંજ ખાડો ખોદી ચુલો કર્યો હતો અને તેમાં દેવતા સળગાવી ઉપર હાંલીમાં ખીચડી ચ્હડાવી હતી. પોતે પાસે એક ઈંટ ઉપર અર્ધોત્થિત- - અર્ધોત્ક – અધુકડી બેઠી હતી. પોતાના શરીર ઉપરથી સર્વ અલંકાર ક્હાડી મુકેલા હતા, પણ પીપળાના તળ આગળ પોતે કોઈ વેલી પેઠે બેઠેલી લાગતી હતી અને પીપળાનો અલંકાર જાતેજ થઈ પડી હતી. કૃષ્ણપક્ષમાં મધ્યરાત્રિયે ચંદ્રબિમ્બ ક્ષિતિજમાં ઉગે અને આસપાસના પ્રદેશમાં રમ્ય નવીન પ્રકાશ પ્રકટાવી ર્હે તેમ ઝાડના મેલા થડ આગળ કાળા સાલ્લામાં કુસુમનું ગૌર મુખબિમ્બ નવીન કાન્તિ ધરતું હતું. તે જોતાં સુન્દરને ઉમળકો આવ્યો અને છતી થઈ તેને બાઝી પડતી પડતી અટકી.
ઝાડની ડાળો અને પાંદડાં વચ્ચેથી કોયલ ટહુકી ઉઠે તેમ શાન્તિની છાયાથી ઉભરાતા આ સ્થાનમાં કુસુમ બોલી ને સુન્દરનો પગ અટક્યો
“જમની, આ ચુલામાંથી દેવતા ઘેર જાય છે ને ધુમાડો થાય છે તે ભુંગળી વગર શું કરવું ?”
થોડેક છેટે ઉગેલું ઘાસ એક લાંબી કાતરવડે બેસીને કાપતી કાપતી માળણ બેલીઃ
“ઉભાં ર્હો, ભુંગળી લાવું.”
“ના ના, ભુંગળી ન હોય ત્હોયે ફુંક મરાય એમ કર.”
“ તે વારુ અમ માળીડાંને યે ભુંગળી મળે તે તમને જંગલમાં નહી મળે ? ત્યાં તો ઘણાએ વાંસ હોય.”
“ પણ વાંસને કાપવાનું જોઈએ કની ? આપણે તો વગર ભુંગળીયે તાપ લાગે એવું બતાવ.”
“માળણ ઉઠી આવી, ને ચુલા સામું જોતી જોતી બોલી. “વારું, બ્હેન, તમે કર્મી લોક તેને આ તે શા અકર્મીના ધંધા કરવા ? જાવ, ઘેર જાવ ! જુવો તો ખરા આ ધુમાડે તમારી આંખો કરી છે તે – કેસુડાનાં ફુલ જેવી ?”
“ના, તે હું કહું તે કર.”
માળણ કંઈ વિચાર કરી બોલી.
“પાંદડાં ને ઘાસને દેવતા – તે પુરો થયો, એ હવે બીજો સુકાં પાંદડાં વીણી લાવ્યા વગર નહી બળે.”
“તે તેમ કરતાં તો ખીચડી કાચી કાચી સુકાઈ જશે. તળે છે થોડે ભુકો - તે લાગશે. માટે કુંકવાનો રસ્તો બતાવ.”
“મ્હારી તો અક્કલ ચાલતી નથી. ફુંક જેવી ફુંકો મારો તે તમારાં નાજુક મ્હોંમાં જોર કેટલું ? હું ફુંક મારું તો અભડાવ ને તમારામાં ફુંકવાનું જોર નહી!”
કુસુમ જરાક ઉંચી થઈ વિચારમાં પડીને બોલી ઉઠી. “ જો, ભુંગળીને ઠેકાણે આ હાથેલી મ્હોં આગળ રાખું ને ફુંક મારું તો દેવતા સળગશે કની ?”
"હા, લ્યો, એમ કરી જુવો."
ફુંક મારતાં આંખમાં રાખ ઉડી ને માળણ હસી પડી.
"લ્યો લ્યો હવે ! જાવ ઘેર. જેનું કામ તે તે જ કરે. મ્હોં ઉપર રાખોડી ઉડી ચ્હોટી તે બાવીઓ જેવાં કાળા હત તો તો બરોબર લાગત.”
"ત્યારે આ કેવી લાગે છે?” હાથેલી વડે ભુલી ત્યાંથી ફરી ફુંક મારવાનું કરતી કુસુમ બોલી, ને ઉત્તર મળતા પ્હેલાં હાથેલી ધરી ફુંક મારવા લાગી. માળણને ઉત્તર સુઝે ત્યાર પ્હેલાં ભડકો થયો અને સુન્દર પાસે આવી બોલી ઉઠી.
"આ દિવસમાં ધોળી વાદળીઓથી ઢંકાયલો ચંદ્ર લાગે છે એવું ત્હારું રાખોડીવાળું મ્હોં લાગે છે ! કુસુમ !"
કાકીને દેખી કંઈક ચમકી, અંતે સ્વસ્થ થઈ, હાંલાનું ઢાંકણું ઉધાડી એક ધોયેલા છોડીયાવડે ખીચડીના દાણા ક્હાડી ચાંપી જોતી, એણી પાસ જ દૃષ્ટિ રાખી, કુસુમ બોલી.
“કાકી, એ રાખોડી ને એ મ્હોં - એ બે આખરે એક દેખાવાનાં તે આજથી અજમાવી જોઉં છું કે એ બેનો અરસપરસ મેળ કેવો થાય છે ? આખરનું જે સાથી તેનું આજથી જ હેત કરું છું.”
"કર્યું કર્યું એ હેત ! ઉઠ - આધી – રોજ નવા નવા વેશ ક્હાડે છે તે હવે નહી નભે. ખબડદાર જમની ! જો આ છોકરીને અંહી આવવા દીધી તો !”
જમની:- “કાકીબા મ્હેં તો ઘણું યે સમજાવ્યાં પણ, એ કંઈ અમ જેવાનું માને ? ર્હાડ કરીને આવું અાવું કરે છે !”
સુંદર– તે કેમ, કુસુમ, કહ્યું માને છે કે નહી ! ઉઠે છે કે ઘરમાંથી વડીલને બોલાવું ?
ચાંપેલો દાણો હાંલીમાં પાછો નાંખી હાંલી ઢાંકતી ઢાંકતી કાકી ભણી કંઈક ફરીને ઉંચુ જોઈ કુસુમ બોલવા લાગી.
"તે શું, કાકી, એમ જાણો છો કે વડીલ - કુસુમને તમારી પેઠે ધમકાવશે? ”
"ના, તું તો એમની હૈયાની હોડી - લજવામણી ! તે તને કેમ ધમકાવે? પણ એટલું તો થશે કે જો ત્હારા આ ચાળા જોઈ વડીલ દુખના દરીયામાં ડુબશે. માનું કાળજું બાળે છે ને દાદાનું બાળ ! જોઉં તો ખરી કે કોનાં કોનાં કાળજાં બાળે છે ? ભાયડાઓ છોકરીયોને ભણાવે ન આમ બગાડે તે ત્હારા બાપ નથી જાણતા, પણ દાદા તો જાણે છે.”
હાંલી ઉઘાડી માંહ્ય પાણી રેડતી રેડતી હસતી હસતી પાણીની ધાર ભણીજ આંખ રાખી કુસુમ બોલી.
"કાકી, એ તો ભુલ્યાં. દાદા તો વળી પિતાજી જેટલું પણ કુસુમને ક્હેવાના નહી અને પિતાજીની જોડે તો બહુ બોલાય નહી, પણ દાદાજીને તો ક્હેવાય એટલું કહું.”
મ્હોં લંબાવી ખભા ઉંચા કરતી સુંદર બોલીઃ “ઉંહ - તું તે કોઈને ગાંઠવાની નહી. શું કરીયે આને તે ? પણ બોલ તો ખરી કે આ બધું શું કરે છે ને આ વેશ શો ક્હાડ્યો છે ? મને તો ત્હારી કંઈ સમજણ પડતી નથી."
“કાકી ! કોઈને ભારે પડ્યા વિના ગરીબ થઈ એકલાં બાવીઓ પેઠે કેમ ર્હેવાય – આવું કેમ ખવાય ને આવું કેમ પ્હેરાય તે શીખું છું.” ઉભી થઈ, કાકીના સામી ફરતી પ્હેરેલા વસ્ત્રનો જાડો પાલવ હાથમાં ઝાલી બતાવતી, અને આંખવડે હાંલી બતાવતી કુસુમ પ્રફુલ્લ મુખથી બોલી અને અંતે જય પામતી હોય તેમ કાકીની આંખો સામું તાકીને જોઈ રહી.
“કુસુમ, ત્હારે કરવું હોય તે કર. પણ આ કંઈ સારું કરતી નથી !” નિ:શ્વાસ મુકી સુંદર એક ઝાડના ઠુંઠા ઉપર લમણે હાથ મુકી બેઠી અને કુસુમના ચુલા સામું જોઈ રહી.
થોડી વારે હાંલીમાં જોઈ, ઉભી થઈ બે ચાર પાંદડાં વીણી, કુસુમ પત્રાળું કરવા બેઠી, ને તેને સળીયોના કડકાથી સાંધતી સાંધતી બોલી “કાકી, આ અન્ન ખાવું હોય તો ચાલો – એ પણ મિષ્ટ લાગશે, એથી પણ જઠરાગ્નિ તૃપ્ત થશે.”
“શું આમ હાથમાંથી જવાને બેઠી છે? ત્હારા ઘરના અન્ન જેવું આ અન્ન ન હોય અને એ જાડું અન્ન ત્હારા નાજુક પેટમાં ને નળામાં ખુંચશે ને પ્રાતઃકાળે ઔષધ ખાવું પડશે.”
"કાકી, આ ખીચડી ખાતે તો બે ત્રણ દિવસ થયા.” “હેં ! ત્રણ દિવસ થયાં ખાય છે? દીકરી, ગજબ કર્યો ! ” – છાતી ઉપર હાથ મુકતી સુન્દર ચપ લેઈને ઉભી થઈ અને હાંલીને અડકવા ગઈ
“હાં, હાં, અડકશો નહી – નવણમાં છું” કુસુમ ગાજી ઉઠી.
“હવે જાણ્યું ત્હારું નવણ ને બવણ. જમનીનું લુગડું, જમનીની માટલી, ને બધું નવણમાં હશે ખરું કની ? ”
“તો, આ જુવો. પણે કાલને માટે ધોઈ સુકવી મુકેલું લુગડું પેલા ઝાડની ડાળ ઉપર, ને આ હાંલી તે કુંભારના ઘરની નવી છે. કાકી, આવો તો ખરાં; જરા ચાખો તો ખરાં, જુવો તો ખરાં વારું, આમ શું ગાંડાં ક્હાડો છો?”
“હા હા, હું ગાંડી, ને તું ગાંડી તે ડાહી. હું તો અડકું છું ને હાંલી બાંલી બધું લઉં છું ઘરમાં ત્હારાં માને ને બાપને દેખાડવાને.” સુન્દર અડકવા ગઈ, કુસુમે તેને અટકાવી.
"જો, ત્હારે આ વાત તેમનાથી છાની રાખવી હોય તો એટલું કબુલ કર કે આવું આવું જે જે ધતીંગ કરે તેની પ્રથમ મને જાણ કરવી."
"તે તમે કબુલ કરો છો કે તમારે એ વાત કોઈને ક્હેવી નહી?”–
“હા.”
“ને મને અટકાવવી નહી ?”
"એ તો અટકાવવાનું હોય ત્યાં અટકાવવીયે પડે !”
“તે બળથી કે કળથી ?”
“કળથી, બાપુ, કળથી. એટલું યે કબુલ તો કર.”
“નક્કી – ખાતરી ?”
"હા નક્કી ! ખાતરી ! ”
“જાવ ત્યારે કબુલ. ”
“ત્યારે ક્હે કે આવું આવું શું શું ધાર્યું છે?”
“જુવો, ગુણીયલના મનમાં મને બુદદ્ધિધનભાઈને પરણાવવાનું છે- તેની આપણે ના છે. બ્હેનના સસરા તે મ્હારા વડીલ, પિતાજીના મનમાં મને સરસ્વતીચંદ્રને પરણાવવી છે - તેમાં પણ આપણી ના સમજવી. અને આ ચંદ્રકાંતભાઈના ઘરમાં એક છે ને તેના ઉપર મને બીજી બેસાડવાની માગણી તેમના ભાઈએ કરી છે – તે કાગળ પિતાજી ઉપર છે – તેની પણ ના.” સુન્દર૦– બે વાતની ના તો સમજાઈ, પણ સરસ્વતીચંદ્રની ના કેમ ક્હે છે?
કુસુમ– બે વાતની નામાં છેલે સુધી મને મદદ આપો તો સમજાવું. પિતાજી, દાદાજી, ગુણીયલ, જરાશંકરમામા ને એ બધાંને આ વાતમાં તમારે સમજાવવાં.
સુન્દર૦– તે એટલી બધી હું બન્ધાઉં તેને સટે તું કેટલું બન્ધાય છે?
કુસુમ૦- સરસ્વતીચંદ્રને ના પરણવાનું મ્હારું કારણ તેના બદલામાં સમજાવું.
સુન્દર૦– ના, તે એટલામાં બદલો ન વળે; હું બંધાઉં તેના બદલામાં તું સરસ્વતીચંદ્રને પરણવાને બન્ધાય છે !
કુસુમ૦– આવડી આવડી ના !
એણે “આવડી” ઉચ્ચારતાં હાથના ચાળા કર્યા.
સુન્દર૦– ત્યારે અમારી યે આવડી આવડી ના, આટલી છોકરી મને પટાવે છે - જમની, જો તો ખરી.
જમની– કુસુમબા, ત્યારે કહીજ દ્યોને. કાકીબાને યે મનની વાત ન કહીયે ?
કુસુમ૦– જો તમે આટલું બન્ધાવ તો હું એટલી બન્ધાઉં કે - સરસ્વતીચંદ્ર જડે ને પોતાના વિચાર ફેરવે તે પણ તેટલાથી કંઈ મ્હારે મ્હારા વિચાર ફેરવવાના નથી – પણ હું પુછું એ બધા પ્રશ્નોના ઉત્તર આપે ને એવા ઉત્તર આપે કે તેથી મ્હારા મનનું સમાધાન થાય ને મ્હારા વિચાર ફરે ને તેમનો ને મ્હારો બેનો વિચાર એક થાય તો પછી હું મને ઠીક લાગે તે વિચાર કરું – તે વિચાર કરું – હાં – વિચાર કરું; બીજું કાંઈ અત્યારથી બંધાવાનું નહી.
સુન્દર૦– આ જોને - આનું આમ થાય, તેનું તેમ થાય, પેલાનું પેલું થાય - તો પછી મ્હારાં કુસુમ બ્હેન શું કરે – વિચાર કરે ! બીજું કાંઈ ન કરે, પણ વિચાર કરે. જાવ અમે તેા કંઈ - બંધાતાં નથી.
કુસુમ૦– હું તો આ ખાવા બેસું.
પત્રાળું તૈયાર થયું હતું. તેમાં ખીચડી નાંખી કુસુમ ખાવા લાગી. સુન્દર કેડે હાથ દઈ ઉભીજ રહી, વળી સ્મરણ સ્ફુરતાં બોલી.
“કુસુમ, બીજી વાતમાં બન્ધાવાનું પડતું રહ્યું, પણ વાત ક્હેવા તું બંધાઈ છે તે તો ક્હે કે ત્હેં શાં શાં ધતીંગ ધાર્યાં છે ?” કુસુમ હસી પડી. “ કાકી, આ અન્નમાં એવો નીશો છે કે સાંભરેલું ભુલી જવાય છે.”
સુન્દર - “ઠીક છે ત્યારે હું ભુખથી ભુલી જઈશ.” સુન્દરે જવા માંડ્યું, કુસુમે તેને ઉભી રાખી.
કુસુમ૦- ઉભાં તો ર્હો. જરા મશ્કેરી કરીયે તેમાં સું રીસાવછો જે! મ્હારા વિચાર ધારેલા છે તે તું, જમની, કાકીને ક્હે, પછી બાકી ર્હેશે તો હું કહીશ.
સુન્દર – ક્હે બાપુ, જમની, તું ક્હે, એ નહીં ક્હેવાની.
જમની – કાકીબા, બ્હેનને તો બાવીની પેઠે ર્હેતાં શીખવું છે, માળણ પેઠે ર્હેતાં શીખવું છે, અને જાણવું છે કે અમે બધાં રહીયે છીએ તેમ એમનાથી ર્હેવાય કે નહી ?
સુન્દર – પછી ?
જમની - હું તો એટલું જ જાણું.
સુન્દર – તેમાં તે શું વધારે કહ્યું ? કેમ કુસમ ? શું ધાર્યું છે?
કુસુમ – મ્હોં ધોઈ ઉઠી, અને મ્હોં લ્હોતી લ્હોતી આગળ આવી બોલી.
“કાકી, લ્યો હું જ કહીશ. મ્હારે જમી લેવું હતું તેમાં વાર થાય માટે આટલી યુકિત કરી ઉતાવળથી જમી લીધું. હવે સાંભળો. આ કાળમાં કુમારી સ્ત્રીયોને દ્રવ્ય વિના ખાવા પીવાનો વાંધો પડે અને મ્હોટાં ઘરનાં બાળકથી રાંક લોકની ર્હેણી પ્રમાણે ર્હેવાય નહી એવું તમે જ કહ્યું હતું. મ્હેં મ્હારી હવે ખાતરી કરી લીધી કે આ લુગડાં મ્હારાથી પ્હેરાશે, આ ધાન્ય મને પચશે ને ભાવશે, ને આવે ઠેકાણે ર્હેવામાં મને કંઈ હરકત નહી પડે. આ માળણને માસના બે રૂપીઆના ખરચથી નિર્વાહ થાય છે - લુગડાં, ખાવાનું, અને માટલાં લાકડાં સુધાંત ! બાર માસે એ ચોવીશ રૂપીઆ થયા. તે ચાર ટકા પ્રમાણે છસો રુપીઆનું વ્યાજ થાય. પિતાજી મને કન્યાદાનમાં એટલી રકમ તો ઓછામાં ઓછી આપવાનું ધારશે ત્યારે આ તો એ રકમ પણ નહીં જોઈએ. એટલા રૂપીઆ પિતાજી એમને પોતાને નામે રાખવા હોય ત્યાં રાખે અને મને આટલું વ્યાજ અપાવે એટલે આપણે થયું. તેટલામાં તો “તાકડધીના" થાય ને કુમારી કુસુમ મિસ ફ્લોરાનાથી પણ વધારે સુખી થાય.”
સુન્દર- તને આ બધું કોણે શીખવ્યું ? –હશે. હવે એ આવડ ત્હારામાં આવી. ચાલ પછી શું કરવું છે? કુસુમ૦ – પિતાજીને નાતજાતની હરકત પડે નહી ત્યાં સુધી મને ઘરમાં રાખશે ત્યાંસુધી રહીશ. તેવી હરકત પડવા માંડશે ત્યારે –
સુન્દર૦ - ત્યારે શું ?
કુસુમ - ત્યારે કે – ગાઉં ?–“કુસુમ બ્હેન ચા...લ્યાં.….રે.….ગોદાવરી !”
“ગોદાવરી જતાં તો પઈસા બેસે, પણ સુરગ્રામ, સુન્દરગિરિની બાવીઓ, અને એવાં એવાં સ્થાન ક્યાં ઓછાં છે કે જ્યાં સ્ત્રીની જાતને પણ ભય નથી અને મનજી બંડકરે તેને કેદ કરવાને તો સાધુજનોના કીલ્લા તૈયાર જ છે. કાકી, હવે સુન્દર મીરાંબાઈ થવાને તૈયાર છે.”
સુન્દર – તે ગાંસડાં પોટલાં ક્યારે કરવાનાં છે?
કુસુમ – આવી જાત્રા કરવાને ગાંસડાં પોટલાં શાં ? શરીરનો રથ અને મનની સ્વારી, કુસુમ ક્હાડે સંઘ, ત્યાં તો આનંદની વારી.
સુન્દર – પણ પિતાજી ઘરમાં રાખે ત્યાં સુધી તો ર્હેવું છેની ?
કુસુમ – એમાં કાંઈ વાંધો નથી. માત્ર વચ્ચે એક દિવસ આ બધાં સ્થાન જોવા જવું છે અને ક્યાં ઠીક પડશે તેનો નિર્ણય કરી રાખવો છે.
સુન્દર – તે ક્યારે ?
કુસુમ – કાંઈ નિમિત્તે પ્રસંગ આવશે.
સુન્દર - કુસુમ, હવે ઘરમાં આવવું છે કે નહી?
કુસુમ – હાસ્તો, હવે ઘર અને આશ્રમ બે કુસુમને મન સરખાં છે, ને પિતાજી અને ગુણીયલ એ બે શિવપાર્વતી જેવાં છે; તેના મન્દિર જેવું આ ઘર આશ્રય આપશે ત્યાં સુધી ત્યાં જ આનન્દ છે. કાકી, કુસુમનું આયુષ્ય હવે તપોમય સમજવું. મીરાંબાઇનો કાળો કામળો કુસુમને ગમ્યો છે – એને સંસારના બીજા રંગ લાગે નહી ને ત્હાડમાં હોડાય.
સુન્દર – કુસુમ, કન્યાઓને વિદ્યા આપતા પ્હેલાંજ સંસારમાં પરોવવી એ શાસ્ત્ર ત્હારા દૃષ્ટાંતથી વધારે સમજાશે, અને – બીજાં માબાપ પોતાની કન્યાઓને વિદ્યા આપતાં ત્હારાં દૃષ્ટાંતથી ડરશે અને તે બાપડીઓને વિદ્યા નહી મળે - એ સર્વ સંસારનું પાપ - કુસુમ - ત્હારે માથે ! માતાપિતાને અને સંસારને દુઃખી કરી તેનું દુઃખ દેખી પસ્તાજે ને કાકીને સંભારજે!
ક્રોધ અને અશ્રુથી ભરેલી સુન્દર ચાલી ગઈ. કુસુમ ઓઠે આંગળી મુકી પાછળ ઉભી રહી - તેનું મુખકમળ કાકીની છેલી શબ્દવૃષ્ટિના પ્રહારથી નમી ગયું. નવા ઉંડા વિચારમાં પડી જઈ તે ધીમી ધીમી ચાલવા લાગી. તેના મનના પ્રબળ તાપને દેખી બ્હારનો તાપ હારી જતો હોય અથવા એવા તાપવાળી સુન્દર બાળાને વધારે તાપ ન આપવો એવી સૂર્યને કે મેઘને દયા આવતી હોય - તેમ એક વાદળું સૂર્યની નીચે આવી ગયું, અને કુસુમના મ્લાન શરીર ઉપર છત્રની છાયા થઈ.
“શકુન તો બહુજ સારા થાય છે” – મ્લાનિ ત્યજી કુસુમ કાકીની પાછળ ગઈ અને શકુનદર્શક આશીર્વાદ હૃદયમાં ઉભેલા સત્વના મુખમાંથી નીકળતા સાંભળતી સાંભળતી લ્હેમાં ને લ્હેમાં સ્વગૃહમાં ચાલી. તેના હૃદયને આજ એ સત્વ પ્રથમ દેખાયું અને જે ખંડમાં સરસ્વતીચંદ્રના મુખમાંથી ભાષણ સાંભળ્યું હતું ત્યાં, તેના જેવો સ્વર ધારી, એ સત્ય ક્હેવા લાગ્યું.
“સૌંદર્યોદ્યાનના સુન્દર કુસુમ ! ત્હારું ભાગ્ય રાત્રિવિકાસિ કુમુદ જેવું નથી. આ દેશકાળને અપરિચિત સ્વતંત્રતાની જે વાસના ત્હારામાં જન્મી છે તે વાસનાનો પિતા હું છું, એ વાસનાના બીજનું આજ સુધી ગુપ્ત એકાંતમાં ત્હારા ઉરમાં જગતથી અદૃષ્ટ રક્ષણ અને પોષણ ત્હેં કર્યું છે. ત્હારા જેવી જેની માતા અને મ્હારા જેવો જેનો પિતા એ વાસનાને શાનું ભય છે ?”
પોતાની વાસનાને માથે આવાં “માતાપિતાની” કલ્પનાથી કુસુમ કમ્પી – એ કલ્પનાજ એ વાસનાને ભયંકર લાગી. તે ભયથી એ કમ્પવા માંડે છે ત્યાં ગૃહમાં એક બારીએ વિદ્યાચતુર એકલો ઉભો ઉભો કાંઈ રાજધસંબંધી વિચાર કરતો દીઠો. કુસુમને દૂરથી જોતાં તેના વિચાર અટકયા. કુસુમના કૌમારવ્રતની વાસના એને વિદિત હતી અને એના મનોરાજ્યને પ્રિય હતી; એ વાસનાનો ઉદય કુસમમાં થયો તે એને અભિનન્દનીય લાગતો હતો; માત્ર આ દેશકાળમાં એ વાત વ્યવહારવિરુદ્ધ છે અને એ વાસનાનો ઉદય કન્યાને દુ:ખકર અને અનિષ્ટકર છે એટલો – આ વિષયની તુલના કરતાં – સામો પક્ષ સમજાયો અને સત્ય લાગ્યો હતો. આ ગુંચવારામાંથી છુટવાનો માર્ગ તેને હજી જડ્યો ન હતો. પણ એક પાસથી આ વિષયમાં ગુણસુંદરીની ચિન્તાનો તે અંશભાગી થયો હતો, ત્યારે બીજી પાસથી આ વાસનાની તૃપ્તિ શોધવાને માર્ગે નીકળી પડેલી પુત્રીના તપની વાર્તા સુન્દરને મુખે સાંભળી એ ઉત્કર્ષથી પિતાનું હૃદય ફુલ્યું હતું. એટલામાં જ એ ઉત્કર્ષદાત્રી મેધાવિની દુહિતાને દાદર ઉપર જોઈ પિતાના હૃદયે હૃદયમાં કાલિદાસની વાણીવડે, પણ ઉચ્ચાર બોલ્યાવિના, આશીર્વાદ ！ દીધો કે– “रम्यान्तरः कमलिनीहरितैः सरोजै-श्छायाद्रुमैर्नियमिताकर्मयूखतापः।भूयात्कुशेशयरजो मृदुरेणुरस्याःशान्तानुकूलपवनश्च शिवश्च पन्थाः॥
“કુસુમ ! સંસારમાં ત્હારો માર્ગ આવો કરી આપવા ત્હારો પિતા પ્રયત્ન કરશે. કુમુદ ગઈ તેમ તેને જવા દેવી નથી. આવી દુઃખકારક એક ભુલ થઈ તેવી બીજી કરવી નથી. જે અવિશ્વાસ અને ભયથી આ મન્દિરમાં રહી રહી તું ઓછું આણે છે અને આવું તપ કરે છે તેમાંથી મુક્ત કરી ત્હારા સુન્દર સ્વતન્ત્ર પવિત્ર અભિલાષને સફલ કરે એટલી શક્તિ – એટલી વૃત્તિ – શું મ્હારી અપત્યવત્સલતામાં નથી ? કુસુમ જેવી એક ન્હાની બાલકી – હવે એકલી એજ – તેનો અપરાધીન ર્હેવાનો, ઉપાધિ મુક્ત ર્હેવાનો, અભિલાષ, વેળાસર સમજાયો છતાં રત્નનગરીના પ્રધાન જેવો પિતા તેટલો અભિલાષ સિદ્ધ કરવા અશક્ત નીવડે એ દેશકાળનું તારતમ્ય.”
“રંક કુમુદની સ્વતંત્રતા ઉગતા પ્હેલાંથી મ્હેં નષ્ટ કરી. આ પ્રધાનપદની જંજાળમાંથી જન્મેલા પ્રમાદને બળે મ્હેં એ નષ્ટ કરી, મ્હારા ભાગ્યોદયને કાળે જન્મેલી કુસુમની સ્વતંત્રતાને એનું પ્રારબ્ધ મ્હારી પાસે વિકાસ અપાવે છે. એ વિકાસ આપવો એ મ્હારો ધર્મ મ્હારી દૃષ્ટિમાં જણાય છે."
“કુમુદનાં દુર્ભાગ્ય જોઈ આ દૃષ્ટિ ઉઘડી - તેનો લાભ કુસુમને મળશે – એ તેનું ભાગ્ય. અનાર્ય થઈ ગયલા લોકાચાર ઉપર વિશ્વાસ રાખી હું સ્વકાર્યનો અનભિજ્ઞ રહ્યો, મ્હેં મહાપ્રમાદ કર્યો, અને પરિણામમાં કુમુદ જેવી સુશીલ રંક પુત્રીરૂપ ગૃહરત્ન ખોયું ! કુસુમને એમ ખોવી નહી એ હવે પ્રતિજ્ઞા.પુત્રહીન ગુણીયલે પુત્રીઓને પુત્રસમાન ગણી છે, અને એકના નાશથી તે આવી વિકલ થઈ છે તો બીજીના દુ:ખથી તેને શું નહી થાય ? એના મનની ચિન્તા, અને કુસુમની ચિન્તા - સર્વ હવે મ્હારે શિર પડી ! પરણે તે પાળે ને જન્મ આપે તે આત્મજનું જીવનું સુધારે. કુસુમનું જીવન સુધારવું - એના જેવીના મનોરાજ્યને ધ્વસ્ત કર્યાથી નહી પણ સફલ કર્યાથી જ એ જીવન સુધરશે.”
“આ મ્હારા વિચારમાં કેટલું સત્ય છે તે મને સુઝતું નથી.પુત્રી ઉપર માતાપિતાનું વાત્સલ્ય તેમને રંક કરી દે છે, વિકલ કરી દે છે, પરાધીન કરી દે છે ! કણ્વ મુનિને પણ ક્હેવું પડ્યું હતું કે वैफल्यं मम तावंदीदृशमपि स्नेहादरण्यौकसः ॥ સર્વથા પુત્રીનો પિતા વિકલ જ છે - પુત્રના દુઃખથી પણ એમ જ થતું હશે, બુદ્ધિધન અને લક્ષ્મીનંદનને અત્યારે કેવી તીવ્ર વેદનાઓ થતી હશે ?
“I fear I am, what they call, Doting. A strange weakness is creeping over my soul, and I don't know what absurd follies I shall commit next, while under the magic influence of this awful weakness. Let it be ! The weakness, if weakness, is noble and blessed, and I am not going to be frightened out of it by its being called a weakness. For the sake of this dear innocent child, I shall, like the poet, say to my manlier soul-“ Resist not the weakness.”
“અનાથ બાળક માતાપિતાની પ્રીતિથી જ સનાથ છે. શંકરાચાર્ય જેવા ત્યાગીએ પણ એ પ્રીતિને પૂજ્ય ગણી છે. માતાપિતા જ્યારે પુત્રપુત્રીનાં રક્ષક પોષક નહીં થાય ત્યારે બીજું કોણ થશે ? The State certainly cannot take care of all its children when parents call parentage an accident and shift all duty from their own heads. It is, therefore, for the parents to look to the preservation and advancement of the cradled world. Parents alone can do this work most efficiently as being placed nearest their little ones and able to study their wants and give them that warmth which can develop the seeds of adolescence. This is a function which parental affection alone can best perform and, therefore, by the logic of final causes, the function is also a duty. And I must perform it best for my little Kusum. When affection cooperates with duty, custom and convention must be ruled out of order !” “કુસુમ ! લગ્નની ઉપાધિમાંથી મુક્ત ર્હેવાનો ત્હારો અભિલાષ દૃઢજ ર્હેશે તો આવા કષ્ટ તપની અપેક્ષા વિના જ ત્હારો પિતા ત્હારા અભિલાષ સિદ્ધ કરશે ને જે સૈાંદર્યઉદ્યાનમાં તું આજ રહે છે તેવીજ રમણીય જગામાં એ અભિલાષની વાડી ખીલવશે. એ ધર્મને માટે નાતજાત ને પ્રધાનપદ જેવા સર્વ સ્વાર્થનો ત્યાગ કરવા એ તત્પર છે.”
