પરણેતર
સોરઠને આથમણે કાંઠે રાણાવાવ નામે એક ગામ આવેલું છે. “રાણાવાવ” નામની એક વાવ ઉપરથી જ ગામનું નામ પણ રાણાવાવ પડયું હતું. એક વખત ત્યાં હળવાં ફૂલ જેવાં, ખેડૂતોનાં ખોરડાં હતાં. માના થાનેલા ઉપર ચડીને જેમ નાનાં બાળકો ધાવતાં હોય તેમ કણબીનાં કુટુંબો ધરતી માતાને ખોળે બેસીને ધાન ઉગાડતાં ને પેટ ભરતાં. તે દિવસોની આ વાત છે.
ગામમાં ખેતો પટેલ કરીને એક કણબી રહે. એને ઘેર એક દીકરી. નામ તો હતું અજવાળી. પણ એને 'અંજુ' કહેતા. અંજુ મોં મલકાવે તે ઘડીએ ચોમેર અજવાળાનાં કિરણો છવાય. ભળકડે ઊઠીને અંજુ રોજ દસબાર રોટલા ટીપી નાખે, બબ્બે ભેંસોની છાશ ઘમકાવી કાઢે, ચાર-ચાર બળદોનું વાસીદું ચપટી વારમાં પતાવીને ફૂલ જેવું આંગણું કરે, અને કાંડા કાંડા જેવા એ ભેંસેાના અાંચળને જ્યારે મૂઠી વાળીને અંજુ ખેંચતી હોય ત્યારે શું એ દૂધની શેડો વછૂટતી ! ઘણાય મહેમાન આવતા, ને ખેતાની પાસે અંજુનું માગું નાખતા.
ખેતો કહેતો : “હજી દીકરી નાની છે. ”
ખેતા પટેલને આંગણે એક દિવસ એક જુવાન કણબી સાથી રહેવા આવ્યા. અંગ ઉપર લૂગડાં નહોતાં. મોઢા પર નૂર નહોતું, પણ માયા ઊપજે એવું કાંઈક એની આંખમાં હતું. ખેતા પટેલે એ જુવાનને સાથી રાખ્યો. ત્રણ ટંક પેટિયું, બે જોડ લૂગડાં, એક જોડ કાંટારખાં, અને મોલ પાકે ત્યારે એક દિવસની અંદર એકલે હાથે લણી લે તેટલાં ડૂંડા : આવો મુસારો નક્કી થયો. જુવાન કણબી કામે લાગ્યો.
સાથીને ભાત આપવા અંજુ પોતે જાતી. બપોરે ખેતરે ભાત લઈ જવાની હોંશમાં ને હોંશમાં અંજુ હવે તો બે પહોર ચડે ત્યાં જ બધું કામ આટોપી લેતી. બે જાડા રોટલા ઉપર માખણને એક લેાંદો, લીંબુના પાણીમાં ખાસ પલાળી રાખેલી ગરમરના બે કકડા, અને દોણી ભરીને ઘાટી રેડિયા જેવી છાશ : એટલું લઈ ને બપારે અંજુ જયારે ખેતરે જાતી, ત્યારે એનું મોં જેવું રૂડું લાગતું તેવું કયારેય ન લાગે. સાથીની પડખે બેસીને અંજુ તાણ કરી કરી ખવરાવતી.
“ન ખા તો તારી મા મરે.”
“મારે મા નથી.”
“તારો બાપ મરે.”
“બાપેય નથી.”
“તારી બાયડી મરે.”
“બાયડી તો મા જણતી હશે.”
“જે તારા મનમાં હોય તે મરે.”
છેલ્લા સમ સાંભળી છોકરો ફરી વાર અર્ધા ભૂખ્યો થઈ જતો. એને શરીરે રોજ રોજ શેર શેર લોહી ચડવા માંડ્યું.
એક દિવસ છોકરાએ પૂછયું : “તું મારા ઉપર આટલી બધી દયા કેમ રાખછ ?”
“તું અનાથ છે, તારે માબાપ નથી માટે.”*
એક દિવસ કોસ ચાલતા હતા ત્યારે કિચૂડ કિચૂડ અવાજ સાંભળીને અંજુએ પૂછયું : “મેપા, આ પૈડું ને ગરેડી શી વાતો કરતાં હશે ?”
મેપો બેલ્યો : “પૈડાને એનો આગલો ભવ સાંભરે છે. ગરેડીને એ કહે છે કે, ગરેડીબાઈ! એાલ્યો ભવ તું હતી પટેલની છોકરી ને હું હતો સાથી......”
“મેર, રાયા ! હવે ફાટ્યો કે ? માંકડાને મોઢું આવ્યું કે ? કહેવા દેજે મારા આતાને * [૧] !”
એવી એવી ગમ્મતો મંડાતી.*
એમ કરતાં ઉનાળો વીતી ગયો. મેપાએ ખેતર ખેડીખેડીને ગાદલા જેવું સુંવાળું કરી નાખ્યું. બોરડીનું એક જાળું તો શું, પણ ઘાસનું એક તરણુંયે ન રહેવા દીધું. સાંઠીએા સૂડીસૂડીને એના હાથમાં ભંભોલા ઊઠયા. અંજુ આવીને એ ભંભોલા ઉપર ફૂંકતી અને મેપાના પગમાંથી કાંટા કાઢતી.
ચોમાસું વરસ્યું; જાણે મેપાનું ભાગ્ય વરસ્યું. દોથામાં પણ ન સમાય એવાં તો જારબાજરાનાં ડૂંડાં નીંઘલ્યાં. બપોરે જ્યારે મેપો મીટ માંડીને મોલ સામે ટાંપી રહેતો, ત્યારે અંજુ પૂછતી : “ શું જોઈ રહ્યો છે ?”
“જોઈ તો રહ્યો છું કે આટલામાંથી ઓણ બાયડી પરણાશે કે નહિ ?”
“પણ તને મફત બાયડી મળે તો ?”
“તો તો હું અનાથ કહેવાઉં ને!”*
લાણીને દિવસ નક્કી થયો. કેટલાક દિવસ થયા મેપો રોજ રોજ લીલા લીલા ઘાસની એક્કેક ગાંસડી વાઢીને ગામના એક લુહારને દઈ આવતો. લુહારની સાથે એને ભાઈબંધી જામેલી. લુહારે એને એક દાતરડી બનાવી દીધી. દાતરડીને રાણાવાવનું પાણી પાયું. અને એ દાતરડી કેવી બની ? હાથપગ આવ્યો હોય તે બટકાં ઉડાડી નાખે તેવી.
લાણીને દિવસે સવાર થયું, ને મેપો દાતરડી લઈને ડુંડાં ઉપર મંડાયો. બે પહોર થયા ત્યાં તો ત્રીજા ભાગનું ખેતર કોરુંધાકોર કરી નાખ્યું. પટેલે આવીને નજર કરી, ત્યાં એની આંંખો ફાટી રહી. ઘેર જઈને પટેલે પટલાણીને કહ્યું, “નખ્ખેાદ વળ્યું ! સાંજ પડશે ત્યાં એક કૂંડું પણ આપણા નસીબમાં નહિ રહેવા દે. આખું વરસ આપણે ખાશું શું ?”
અંજુએ એના આતાના નિસાસા સાંભળ્યા. એણે એની સેના સજવા માંડી. આભલાનાં ભરત ભરેલા હીરવણી ચણિયો, અને માથે કસૂંબલ ચૂંદડી; મીંડલા લઈને માથું એાળ્યું. હીંગોળ પૂર્યો. ભાત લઈને અંજુ આજ તો વહેલી વહેલી ચાલી નીકળી. ભાતમાં ધીએ ઝબોળેલી લાપસી હતી. મેપો ખાવા બેઠો. પણ આજ એનું હૈયું હેઠું નથી બેસતું. અંજુએ ખૂબ વાતો કાઢી, પણ મેપા વાતોએ ન ચડ્યો : ગલેફામાં બે-ચાર કેાળિયા આડાઅવળા ભરીને મેપાએ હાથ વીછળ્યા. ચૂંદડીને છેડે એક એલચી બાંધી હતી તે છોડીને અંજુએ મેપાને મુખવાસ કરાવ્યો, પણ મેપાને આજ એલચીની કિંમત નહોતી. એ ઊઠયો.
“બેસ ને હવે! બે ડૂંડાં એાછાં વાઢીશ તો કાંઈ બાયડી વિનાનો નહિ રહી જા.”
પણ મેપો ન માન્યો, એણે મોઢુંયે ન મલકાવ્યું.
“આજ અંજુથીયે તને તારાં ડૂંડાં વહાલાં લાગ્યાં કે?”
મેપાનું હૈયું ન પીગળ્યું.
“ એલા, પણ તને મફત બાયડી પરણાવી દઈશ. ઘડીક તો બસ, આમ સામું તો જો !”
મેપો ઊંધું ઘાલીને મોલ ભણી ચાલવા જાય છે. “ઊભો રહે, તું નહિ માને એમ ને ?” એટલું કહીને અંજુ દોડી. મેપાના કેડિયામાં ભરાવેલી દાતરડી બરાબર ગળે લટકતી હતી. * [૨]. હેતના ઉમળકામાં ને ઉમળકામાં એણે એ દાતરડીને હાથે ઝાલ્યો, ઝાલીને ખેંચ્યો, મોંમાંથી બેલી, “નહિ ઊભા રહે એમ ?”
મેપો ઊભો રહ્યો, સદાને માટે ઊભો રહ્યો. દાતરડી જરાક ખેંચાતા જ મેપાની ગરદનમાં એ રાણાવાવનું પાણી પીધેલ દાતરડી ઊંડી ઊંડી ઊતરી ગઈ, મેપો જરાક મલકાયેા હતેા. તે હાસ્ય મોઢા ઉપર રહી ગયું.
મેપાને પરણવું હતું, મેપો પરણ્યો. એ ને એ વસ્ત્રે અંજુ મેપાના શબની સાથે ચિતામાં સૂતી. અગ્નિદેવતાએ બેયને ગુલાબ જેવા અંગારાનું બિછાનું કરી દીધું.
ત્યારથી દુહો ગવાતો આવે છે કે,
દાતરડી દળદાર, ધડ વાઢી ઢગલા કરે,
રૂડી રાણાવાવ, કુંવારી કાટ[૩] ચડે,
ત્યારથી એ વાવ પૂરી દેવામાં આવી છે. આજ એ જગ્યાએ એક મોટી ઇમારત ઊભી છે. આ દુહા સિવાય એ રાણાવાવનું એકેય નામનિશાન નથી રહ્યું. [૪]
- * કણબીએમાં પિતાને ' આતો ' કહેવાય છે.
- * કાપણી કરનાર માણસો જયારે વિસામો ખાય ત્યારે દાતરડી હંમેશાં ગરદનના ભાગ ઉપર કેડિયામાં ભરાવે અને હાથે બહાર લટકતો રાખે.
- કાટ =કાષ્ટ
- આ કથામાં પાત્રોનાનાં ન મળી શકવાથી કલ્પિત નામ અપાયાં છે.
