દસ્તાવેજ
ગરાસિયાના દીકરાને માથે આજે આભ તૂટી પડ્યું છે. સાસરેથી સંદેશો આવ્યો છે કે ‘રૂપિયા એક હજાર લઈ જેઠ સુદ બીજે હથેવાળે પરણવા આવજે. રૂપિયા નહિ લાવે કે બીજની ત્રીજ કરીશ તો બીજાની સાથે ચાર ફેરા ફેરવી દેશું.’
વાંચતાંની વાર જ જુવાને નિસાસે મેલ્યો.
શું વેશવાળ તૂટશે? પાંચ-પાંચ વરસનાં ધૂળમાં રમતાં હતાં ત્યારથી પંદર-પંદર વરસ સુધી જેનું ધ્યાન ધરેલું, તે રાજબા શું આજ બીજાને જાશે? નબાપા, નમાયા અને નિરાધાર એ રજપૂતની તાજી ફૂટેલી મોસર ઉપર પરસેવાનાં ટીપાં વળી ગયાં.
બાપની આખી જાગીર ફના થઈ ગઈ હતી. વારસામાં એને એક ખોરડું મળ્યું હતું, અને બીજું મળ્યું હતું આ બાળપણનું વેશવાળ. આશા હતી કે સુખની ઘડીઓ ચાલી આવે છે, આશા હતી કે એના નિસ્તેજ અને સૂના ઓરડામાં અલબેલી ગરાસણ આવીને જૂનાં વાસણો માંજશે. રૂપાળી માંડછાંડ કરશે, મહિયરથી પટોરા ભરીને કરિયાવર લાવશે, અને મામો મનેય પહેરામણી કરશે. પણ કાગળ વાંચ્યો ત્યાં તો ગરાસિયાના મસ્તકમાંથી એ ગરાસણના લાડકોડ, માંડછાંડ, ગારઓળીપા, કરિયાવરના પટારા અને પહેરામણી : બધાંયે મલોખાંનાં માળખાંની માફક વીંખાઈ ગયાં. પૂર્વજોનું લોહી એની રગેરગમાં દોડવા લાગ્યું. મસ્તકના ભણકારા બોલવા લાગ્યા કે “મારી બાયડી બીજે જાય ! એ કરતાં તે મોત ભલું ! મારું ! મરું !” પણ કોને મારે? કાટેલી તલવારને સજાવવાનાય પૈસા નહોતા.
જે વાણિયાને ત્યાં એની જાગીર મંડાણમાં હતી તેનાં ચરણ ઝાલીને ગરાસિયો કરગરી ઊઠ્યોઃ “કાકા, આજ મારી લાજ રાખો. મારું મોત બગડશે; મારી બાયડી જાશે તે પહેલાં તો મારે ઝેર પીને સૂવું પડશે. કાકા, એક હજાર આપ, મારી જાત વેચીને પણ ભરી દઈશ. આ ભવે નહિ અપાય તો ઓલ્યે ભવ તમારે પેટે જન્મ લઈને ચૂકવીશ.”
પણ વાણિયો પીગળ્યો નહિ. રજપૂત આ વેપારીના હાથે ઝાલીને રગરગ્યો. એની રાજબાને જાણે કે પોતાની નજર સામે જ કોઈ હાથ પકડી ખેંચી જાતું હતું.
કાકાએ કાગળ લીધો, કંઈક લખ્યું, “લ્યો, ભા, કરો આમાં સહી. અમારું તો વળી જે થાય તે ખરું.”
કાગળ વાંચીને રજપૂતનું લેાહી થંભી ગયું. એમાં લખ્યું હતું કે “એક હજાર પૂરા ન ભરું ત્યાં સુધી બાયડીને મા-બેન સમજીશ.”
રજપૂતે દસ્તાવેજ ઉપર દસકત કર્યા. દસ્તાવેજની નકલ લઈને રૂપિયા એક હજાર સાથે એ ચાલ્યો ગયો.
અને રાજબા એના મહિયરમાં બેઠી બેઠી શું કરે છે? ભરથારનાં સ્વપ્નાં જુએ છે. નજરે નહોતો તોયે જાણે આરસપહાણમાં કોઈ કારીગર પોતાની મનમાની પ્રતિમા કંડારતો હોય, તેમ એ બેઠી બેઠી પોતાના ગરીબ કંથની ચીંથરેહાલ મૂર્તિને અંતરમાં ચિંતવ્યા કરે છે. પિયરિયામાં ગોઠતું નથી. પોતાના ઘરની એને હૈયે ભૂખ લાગી છે.
જેઠ સુદ બીજને આભમાં ઉદય થયો. તે વખતે જમાઈ રાજે સાસરે આવીને ભર દાયરા વચ્ચે કોથળી મૂકી કહ્યું: "લ્યો, મામા ! આ રૂપિયા."
આખા દાયરાને ખબર પડી કે સસરાએ ગરીબ જમાઈને આપઘાત કરવા જેવો મામલો ઊભો કર્યો હતો. ફિટકારો દેતા દેતા ગરાસિયા દાયરામાંથી ઊભા થઈ ગયા. સાસરિયાનાં મોં શ્યામ બન્યાં અને ઓરડાને ખૂણે આંખોમાંથી શ્રાવણ-ભાદરવો વરસાવતી કન્યા કંપવા લાગી કે “નક્કી, મારાં માવતરનું વેર મારો ધણી મારા ઉપર જ ઉતારશે !”૨
સસરાના ગામનાં ઝાડવાને છેલ્લામાં છેલ્લા રામ રામ કરી, રજપૂતાણીને વેલડામાં બેસાડી, રજપૂત પોતાને ઘેર લઈ ગયો. ધડકતે હૈયે રજપૂતાણી ઓરડામાં દાખલ થઈ. એ ઘર નહોતું, સ્મશાન હતું. જેને લૂગડે જરીયે રજ નહોતી અડી એવી લાડમાં ઊછરેલી જોબનવંતીએ આવીને તરત હાથમાં સાવરણી લીધી. સાસુ-સસરા કે દેરનણંદ વિનાના સૂનકાર ઘરને વાળ્યું. ફરી ફરી વાળ્યું. ઓરડો આભલા સરખો ચમકી ઊઠ્યો. પચીસ પચીસ વરસ પૂર્વે પોતાની સાસુએ હાથે ભરેલા હીરના ચંદરવા ભીતો ઉપર લટકતા હતા, એના ઉપર ઝાપટ મારીને રજ ખંખેરી. ઓરડામાં હજારો નાનાં આભલાને ઝગમગાટ છવાઈ ગયો.
રાતે સ્વામી પાસે બેસીને મોતીનો વીંજણો ઢોળતાં ઢોળતાં રજપૂતાણીએ થાળી જમાડી. ધરતીઢાળું મોઢું રાખીને અબોલ રજપૂતે વાળુ કરી લીધું. પિયરથી આણામાં આવેલી આકોલિયાના રૂની રેશમી તળાઈ બિછાવીને એરંડીના તેલનો ઝાંખો દીવડો બાળતી બાળતી રજપૂતાણી પથારીની પાંગત ઉપર વાટ જોતી બેઠી. સ્વામી આવ્યો, પથારીમાં તલવાર ખેચીને પોતાની અને રજપૂતાણીની વચ્ચે ધરી દીધી, પીઠ ફેરવીને એ સૂતો. પથારીને બીજે પડખે રજપૂતાણીએ પણ પોતાની કાયા લંબાવી. ઉઘાડી તલવાર આખી રાત વચ્ચે પડી રહી. નાનકડી એક તલવાર : કરોડો ગાઉનું અંતર !
એવી એવી રાતો એક પછી એક વીતવા લાગી. આખો દિવસ એકબીજાની આંખોમાં અમી ઝરે છે. અબોલ પ્રીતિ એકબીજાના અંતરમાં સાતતાળીની રમતો રમે છે. અને છતાંયે રાતની પથારીમાં ખુલ્લી તલવાર કાં મુકાય? રજપૂતાણી આ સમસ્યા કેમેય કરીને ઉકેલી ન શકી. એણે જોયું કે ઠાકોરના આચરણમાં પોતાની પ્રત્યે રીસની એકેય નિશાની નથી. સાથે જ પોઢવા આવે છે. કંઈ પરીક્ષા કરતો હશે? મર્દાનગીમાં કંઈ ખામી હશે? કંઈ મંત્ર સાધતો હશે? કંઈ ન કળાયું. હૈયું વીંધાવા લાગ્યું. અમીનો કટોરો જાણે હોઠ પાસે આવીને થંભી ગયો છે.
એક, બે કે ત્રણ રાતો વીતી. ચોથી રાતે ઠાકોર આવ્યા. સૂતા. રજપૂતાણ ભીંતને ટેકો દઈને ઊભી રહી. મધરાત થઈ તોયે જાણે આંખનો પલકારો માર્યા વિના મીણની આકૃતિ જેવી એ ઊભી છે.
ઠાકોર બેલ્યા : “કેમ ઊભાં છો?” રજપૂતાણીની આંખમાંથી ડળક ડળક આંસુ નીકળી પડ્યાં.
“કેમ આંસુ પાડો છો ? પિયરિયું સાંભરતું હશે !”
“બહુ થયું, ઠાકોર ! હવે તે હદ થઈ. પિયરિયાનું વેર શું હજીયે નથી વળી રહ્યું?'
“તમારે કહેવું છે શું?”
“તમે રજપૂત છો, તેમ હું પણ રજપૂતાણીનું દૂધ ધાવી છું. આખું જીવતર તલવારનાં અંતર રાખો ને ! નહીં બોલું.”
“ત્યારે આ શું કરે છે ?”
“ફક્ત તમારા અંતરનો ભેદ જાણવા માગું છું. તમારા મારગમાં આડી આવતી હોઉં તો ખસીને મારગ દઉં.” “શેનો ભેદ?”
“આ તલવારનો !”
“રજપૂતાણી, લ્યો આ વાંચો.”
વેપારીએ કરાવી લીધેલા દસ્તાવેજની એ નકલ હતી. વાંચતા વાંચતાં તે રાજબાની આંખો, દીવામાં નવું તેલ પુરાય તેમ, ઊજળી બની ગઈ. એનાથી બોલાઈ ગયું: “રંગ છે તારી જનેતાને, ઠાકોર ! વાંધો નહીં.”૩
ચોરે બેસી બેસીને ઠાકોર બે પહોર દી ચડ્યે છાશ પીવા આવ્યા. પોતે પરોવેલાં મોતીનો નવરંગી વીંજણો ઢોળતી ઢોળતી રજપૂતાણી પડખે બેઠી અને બોલીઃ “હવે આમ ક્યાં સુધી બેસી રહેશો ?”
"ત્યારે શું હડિયું કાઢું?” રજપૂત તિરસ્કારથી હસ્યો.
“આ લ્યો,” કહીને રજપૂતાણીએ પોતાના અંગ ઉપરની સૌભાગ્યની બે ચૂડલીઓ સિવાયના તમામ દાગીનાનો ઢગલો કર્યો.
ઠાકોર એ ઢગલા સામે જોઈને બોલ્યો : “આનું શું કરું? કરજ ચુકાવી નાખું? બસ, ધીરજની અવધિ આવી ગઈ? રજપૂતાણી ! બાયડીનાં પાલવડાં વેચીને વ્રત છોડાય?”
“ઉતાવળું બોલી નાખો મા, ઠાકોર ! જુઓ, આમાંથી બે ઘોડિયું, બબ્બે જોડ પોશાક કરાવો, ને બે જોડ હથિયારની.”
બીજી જોડ કોના માટે?”
“મારે માટે.”
“તમારા માટે ?”
“હા, હા, મારે માટે. નાની હતી ત્યારે બહુ પહેર્યા છે. તલવારો છાનીમાની સમણી છે. હથિયારો અંગે સજીને કાળી રાતે મેં એકલીએ ચોકી કરી છે. આજ સુધી છોકરાની રમતો રમતી હતી. હવે સાચો વેશ સજીશ. તમારો નાનેરો ભાઈ બનીશ.”
રજપૂત રમૂજભેર જોઈ રહ્યો. ૪
અંગે વીરનાં વસ્ત્રો-શસ્ત્રો સજીને બેય ઘોડેસવાર કોઈ મોટા રાજ્યની ચાકરી ગોતવા નીકળ્યાં છે. વિધાતા પણ પલ વાર વિમાસણમાં પડી જાય કે આને તો મેં નારી બનાવેલ, કે નર? આવી રીતે રાજબાની સૂરત બની ગઈ છે. આંખમાંથી લાલ ટશર ફૂટી છે.
રાજધાનીના દરવાજામાં બેય ઘોડાં નાચ કરતાં કરતાં દાખલ થતાં હતાં, તે વખતે જ બાદશાહ સલામતની સવારી સામી મળી.
વિધાતાની આ બે કરામતોને દેખી બાદશાહ ફિદા બની ગયો. પૂછ્યું : “કોણ છો?”
“રજપૂત છીએ.”
“કેમ નીકળ્યા છો ?”
“શેર બાજરી સારુ.”
“અહીં રહેશો?”
બેય જણાએ માથું નમાવ્યું.
“સગા થાઓ છો ?”
“હા, નામવર મામા-કુઈના.”
બેય રજપૂતની ચાકરી નોંધાણી.૫
શિકારની સવારીમાં, બાદશાહના હાથી ઉપર જે વખતે જખમી થયેલા સાવજે કારમી તરાપ મારી તે વખતે બેહિસ્તના દરવાજાની અને બાદશાહની વચ્ચે એક જ તસુનું અંતર હતું. પચાસ રક્ષકોની તલવારો શરમાતી ઊભી હતી, ત્યારે વખતસર એ સાવજના ડાચામાં કોનું ભાલું પેસી ગયું?
એ ભાલું રાજબાનું હતું. સાવજ સોંસરો વીંધાઈ ગયો.
તે દિવસથી બેય રજપૂતને બાદશાહના શયનગૃહની અટારીનો પહેરો સેંપાયો. આખી રાત ચોકી દેતાં દેતાં એ રજપૂતોને એક વરસ વીત્યું, હજી વાણિયાના હજારનો જોગ નહોતો થયો.
અષાઢની એ મેઘલી મધરાત ગળતી આવે છે. વરસ વરસનાં વિજોગી વાદળાં આભમાં જાણે અણધાર્યા સામાં મળ્યાં અને એકબીજાને ગળે બાથ ભીડીને પથારીમાં પડ્યાં છે. નયનમાંથી પ્રેમનાં આંસુ નીતરતાં હોય તેવાં વરસાદનાં ફોરાં ટપક ટપક ધરતી ઉપર પડે છે. એ મધરાતનાં મૂંગાં-મધુરાં આલિંગન જાણે કે કોઈ જોતું નથી. માત્ર કોઈ કોઈ નાનકડું ચાંદરડું જ એ મેઘાડંબરના મહેલની ઝીણી ચિરાડમાંથી એની તોફાની આંખ તગતગાવીને નીરખતું મલકી રહ્યું છે. તમરાંના લહેકારની સુરીલી જમાવટ વાદળાંની ઘેરાતી આમાં મીઠી નીંદર ભરી રહી છે. એકબીજાને બચ્ચી લેવાતાં, પ્રીતની ધગધગતી ગરમી પરજળી ઊઠે તેવી જાણે કે વીજળી વ્રળકે છે. સામસામાં હૈયાં દબાતાં ‘હાશ ! હાશ !’ના ઉદ્ગાર વછૂટે, તે જાણે કે ધીરા ગડગડાટને રૂપે આખા વિશ્વની અંદર સૌને કાને પડે છે.
તેવે વખતે ઝરૂખાની પરસાળમાં ચોકી દેતા બે રજપૂતોની કેવી ગતિ થઈ રહી હતી? થાંભલીને ટેકો દઈને ઊભેલા ઠાકરની આંખ જરાક મળી ગઈ. હાથમાં ભાલા સોતો એ ઊભો ઊભો જ જામી ગયો. ઠકરાણી એકલી ટે’લે છે. એની આંખ આભમાં મંડાઈ ગઈ છે. એને સાંભર્યું કે અષાઢ આવ્યા, બીજે અષાઢ આવ્યું. બાર મહિના વીત્યા. આખા સંસારમાં આજ જાણે કોઈ એકલું નહીં હોય ! વિજોગણ હું એકલી ! રંગભીનો સામે ઊભો છે તે જાણે સો જોજન આઘે ઊભો છે.
વાદળાંના ગડગડાટ સાંભળ્યા. વીરાંગના કોઈ દિવસ નહોતી ડરી — સાવજની ત્રાડથીયે નહોતી ડરી — તે આજે ડરી. દોડી સ્વામીને ભેટવા. તસુ એકનું અંતર રહેતાં થંભી. પચાસ ગાઉ આઘેના એક નાના ગામડામાંથી વાણિયાએ જાણે આંચકો માર્યો. આખો સંસાર જાણે કે એને ધક્કો મારવા ધસી આવ્યો. એ ઊભી રહી. ઊંઘતા કંથના મોં ઉપર એણે શું જોયું? કદી નહોતું જોયું તેવું રૂપ ! વિયોગી, વેદનાભર્યું અને રિબાતું રૂપ !
પાછાં ડગલાં દેવા લાગી. રૂપ જોતી જાય, પાછાં ડગલાં દેતી જાય, અને વાદળાંની મસ્તી સાંભળીને જાણે એના પગ ઘરતી સાથે જડાતા જાય.
વીરત્વ બધું જાણે એની છાતી ભેટી, બખતર ભેદી નિસાસાને રૂપે બહાર આવ્યું. એક નિસાસો ! એક જ ! નિસાસો કેટલો તોલદાર હશે ! ધરતી ઉપર જાણે ધબ દઈને નિસાસો પડ્યો. આભમાં અજવાળું હોત તે એ દેખાત.
કઠોડા ઉપર હાથની કોણી ટેકવી અને હથેલીમાં ડોલર જેવું મોં ઘાલી રજપૂતાણી ઊભી રહી. બપૈયો જાણે સામેથી કંઈક સમસ્યાનો દુહો બોલ્યો. ‘પિયુ ! પિયુ ! પિયુ !’ ના પડછંદા ગાજી ઊઠ્યા. ઠકરાણીએ સમસ્યાના જવાબમાં દુહો ઉપાડ્યો. સાતે આકાશનાં અંતર જાણે ભેદાવા લાગ્યાં:
દેશ વીજાં, પિયુ પરદેશાં, પિયુ બંધવારે વેશ,
જે દી જાશાં દેશમેં, (તે દી) બાંધવ પિયુ કરેશ.મારા દેશમાં આજ વીજળી થાય છે, પણ પ્રિયતમ તો પરદેશમાં છે. અરે, મારી પડખે જ છે. પણ મારા ભાઈને વેશે ! જે દિવસ રૂપિયા કમાઈને દેશમાં જઈશું ત્યારે જ એને બાંધવ મટાડી પતિ બનાવીશ. ત્યાં સુધી તે ભાઈ-બહેનનાં સગપણ સમજવાં.
૬
સવાર પડ્યું. હૈયામાં વાત સમાતી ન હોય તેમ બેગમે બાદશાહની આંખ ઊઘડતાં જ વાત કરી કે “આ બે રજપૂતોની અંદર કંઈક ભેદ છે.”
“એમ? શું? કટકા કરી નાખું.”
“ના ના. કટકા કરવા જેવો નહીં, કટકા સાંધવા જેવો ભેદ છે. આ જોડીમાં એક પુરુષ છે, બીજી સ્ત્રી છે. વચ્ચે કોઈ ગુપ્ત વિજોગ છે.”
“દીવાની થા મા, દીવાની ! જોતી નથી, બેઉની આંખમાંથી અંગારા ઝરી રહ્યા છે?”
“પરીક્ષા કરો. પછી કોણ દીવાનું છે તે જોશો.”
“તેં શા પરથી જાણ્યું?”
“મધરાતે મારી આંખમાં નીંદર નહોતી. મેં અટારીમાંથી એક ઊંડા નિસાસો સાંભળ્યો. દીવાલો પણ એ નિસાસાના અવાજથી ધબકી રહી હતી. એક દુહો પણ એ બોલી. એવો દુહો ફક્ત ઓરતના હૈયામાંથી જ નીકળી શકે.”
“શી રીતે પારખી શકાય ?”
“એ રીત હું બતાવું. બેઉ જણને આપની પાસે દુધ પીવા બોલાવો. એમની સામે જ દૂધની તપેલી આગ ઉપર મેલાવો. દૂધ ઊભરાવા દેજો. ઢોળાવા દેજો. બેમાંથી જે રજપૂત એ દૂધ ઊભરાતું જોઈને આકુળવ્યાકુળ બને, તેને ઓરત સમજજો. એારતનો જીવ જ એવો છે કે દૂધ ઊભરાતું જોઈને એની ધીરજ નહીં રહે. મરદ એની પરવા પણ નહીં કરે. આ નિશાની એ ઓરતથી છુપાવી નહીં શકાય. ગાફેલ બનીને ઉઘાડી પડી જશે.”
બાદશાહે બેઉ રજપૂતોને બોલાવ્યા. દૂધ મુકાવ્યું. દૂધમાં ઊભરો આવ્યો. ગઈ રાતે જેના અંતરના બંધ તૂટી પડ્યા હતા, તે વિજોગણ રજપૂતાણી પોતાના પુરુષ વેશનું ભાન હારી બેઠી. આકુળવ્યાકુળ બનીને બોલી ઊઠી : “એ...એ દૂધ ઊભરાય!”
ઠાકોરે એના પડખામાં કોણી મારીને કહ્યું: “તારા બાપનું ક્યાં ઊભરાય છે?”
પણ ભેદ બહાર પડી ગયો. બાદશાહ બંનેને બેગમના ખંડમાં તેડી ગયો. બેગમે મોં મલકાવીને પૂછ્યું: “બોલો, બેટા, તમે બંને કોણ છો ? સાચું કહેજો. બીશો નહીં. અભય-વચન છે.”
ગરાસણીના ગાલ ઉપર શરમના શેરડા પડી ગયા, એનાં પોપચાં ઢળી પડ્યાં. ઊઠીને એણે અદબ કરી ! દીવાલની ઓથ આડે એણે પોતાની કાયા સંતાડી દીધી.
ગદ્ગદ કંઠે ગરાસિયાએ ખાનગી ખોલી. વાણિયાના દસ્તાવેજની વાત કહી. “વાહ રજપૂત ! વાહ રજપૂત !” ઉચ્ચારતો બાદશાહ મોંમાં આંગળી નાખી ગયો. એણે કહ્યું: “તમે મારાં બેટા-બેટી છો. હું હમણાં જ તમારે ગામ વાણિયાને રૂપિયા મોકલાવું છું. તમે બેઉ જણ મારા બીજા મહેલમાં રહો. આજે મારે ઘેરથી જ ઘરસંસાર શરૂ કરો.”
ત્યાં તો બેગમ દોડી. પોતાની પાસે રજપૂતાણીના મહામોલા પોશાક હતા તે લઈને હાજર કર્યા. ઠકરાણીને કહ્યું : “બચ્ચા, આ પહેરી લે.”
બેય જણાંની આંખમાં આંસુ વહેતાં થયાં. અંજલિ જોડીને બેઉ બોલ્યાં :
“અન્નદાતા, અમારાં સાચાં માવતર તમે જ છો; પણ અહીં આ વાત નહિ બને. અમે પોતે જ જ્યારે વાણિયાની પાસે જઈને નાણાં ચૂકવીએ, દસ્તાવેજનો કાગળિયો હાથે હાથ લઈ ચીરી નાખીએ, ત્યારે જ અમારાં વ્રત છૂટશે.” રજપૂત બેલડીને બાદશાહે ગાડાં ભરી સરપાવ આપ્યો, ગામ તરફ વિદાય કરી. - વાણિયાનું કરજ ચુકાવી, બધી જમીન છોડાવી આ વ્રતધારી બેલડીએ એ દિવસે વિવાહની પહેલી રાત ઊજવી.[કિનકેઇડ સાહેબે સિંધની કથા તરીકે આવી એક ઘટનાને પ્રગટ કરી છે. ‘રાજવીર-કથા’ નામની એક પુરાણી ચોપડીમાં આ વાર્તાનો નાયક ઉમરકોટનો સોઢો, પૈસા ધીરનાર વાણિયો જેસલમીરનો અને આશરો આપનાર ઉદેપુરના રાણા – એ રીતનું નિરૂપણ છે. કોઈ એને મારવાડની, તો કોઈ વળી સોરઠની ઘટના કહે છે. ચોક્કસ થતું નથી.]
