बाळकना अभ्यासनी चालती रीत व
ગુજરાતમાં બાલકને ભાષાનું જ્ઞાન, તથા વિચારશક્તિ ઉઘડવા વાસ્તે જુના વિદ્વાનોએ કેટલીએક યુક્તિઓ ચલાવેલી દેખાય છે. તે યુક્તિયો જેટલામાં ગુજરાતી ભાષા બોલાય છે. તેટલા આખા ગુજરાત દેશમાં ફેલાયેલી છે; પણ તે હાલ સાધારણ રમત જેવી લાગે છે. જો તે વિષે વિચાર કરીએ, તો માલુમ પડે, કે એ યુક્તિઓ ડાહ્યાં માણસોએ વિચારીને ગોઠવેલીયો છે. એ યુક્તિયોથી બાળકએ માબાપ, બોલતા, સ્મરણમાં રાખતાં અને મનમાં વિચાર કરતાં શિખવે છે, આખી દુનિયામાં એવા જ ઘાટની જુદી જુદી જુક્તિઓ હોય છે.
બાળક ચાર પાંચ મહિનાનું હોય, ત્યારે તેને પદાર્થ સામી તથા માણસ સામી નજર માંડતા શિખવે છે. તે ઘૂઘરો બજાવીને, તેના ઘોડીએ લટકતું ઝુમર, ટાચકા, વગેરે બજાવીને નજર મમ્ડાવે છે. તથા કામી વસ્તુ હાથમાં પકડતાં શીખવે છે. એવા પદાર્થોથી તે બાળકને રમત થાય છે, અને અભ્યાસ પણ થાય છે. વળી માણસ સામી નજર માંડતા શિખવે છે ત્યારે તે બાળકની નજર સામી પોતાની નજ્ર રાખીને, ઝા, ઇત્યાદિ શબ્દો બોલીને તેને હસાવે છે. તથા આંગળીઓ વડે ચંદ્ર બનાવીની, તે સામી નજર ઠરાવા શિખવે છે.
પછી જયારે નજર માંડતાં શિખ્યું , એટલે એક એક અથવા બબે અક્ષરના જરૂરના ઉપયોગિ શબ્દો તેને શિખવે છે. તે એવા કે, પાણીને બદલે 'ભૂ' શિખવે છે. મા, બા, જી, તાત્યા, મામા, બાપા, કાકા ઇત્યાદિ શબ્દો શિખવે છે. એટલું શિખ્યા પછી ટુંકાં ટુંકાં વાક્યો મિઠાસ ભરેલાં તથા તેને રમૂજ થાય એવાં શિખવે છે; તે એવાં કે —
“પાગલોપા રે, પાગલોપા, મામાને ઘેર જમવા જા”
“મામો પીરસે દહિંને દૂધ, મામી પીરસે ખાટી છાશ”
“માનું ઘર કેટલે દીવા બળે એટલે.”
એ વાક્યો બોલીને પગલાં માંડતાં પણ શિખવે છે. વલી અર્થ મળતો આવે નહિ પણ મિઠાસ ભરેલાં વાક્યો બોલીને તેના તાળ પ્રમાણે બરાબર બોલતાં શિખવવા સારૂ તાળનો અક્ષર બોલતાં જ આંગળીઓનો ટકોરો મારતાં શીખવે છે; તેથી તેને હાથની ચાળવણી પણ આવડે છે. તે બોલે છે કે “ અડકણ દડકણ દહિનાં ટાંકા; દહિં દડૂ કે, પીલૂ પાકે.” “શરવણ બેઠા, દેરા પૂજે; ઉલ મૂલ, કાતળિયો ખજૂર” “સાકર કે શેલડી સિંદૂર.”
ઘણું કરીને આવી બાબતો, બાળકને રમત કરતાં શિખવે છે. પછી જ્યારે બોલતાં આવડ્યું એટલે સ્મરણશક્તિ વધારવા સારૂ ટુંકી ટુંકી કહાણીઓ શિખવે છે. તેમાં ચાંદા સૂર્યની વાત છે. તે સૌથી પહેલો પાઠ ગણાય છે. એ વાતમાં વાક્યોની ગોઠવન એવી રીતે કરી છે, કે પહેલા વાક્યનો શબ્દ બીજા વાક્યમાં, અને બીજાનો ત્રીજામાં, એ રીતે સગળાં વાક્યો સંકળાયેલા છે. કારણકે આ વાક્ય પછી કિયું વાક્ય છે, તે બાળકને સહેલી રીતે યાદમાં રહી શકે. તે વાત નીચે લખ્યા પ્રમાણે છે.:—
“ચાંદો સૂરજ લડી પડ્યા, લડતાં લડતાં કોડી જડી”
“કોડી તો મેં ગાયને બાંધી, ગાયે મને દૂધ આપ્યું.”
“દૂધ તો મેં મોરને પાયું, મોરે મને પીછી આપી.”
“પીંછી મેં પાદશાહને આપી. પાદશાહે મને ઘોડો આપ્યો.”
“ઘોડો મેં બાવળિએ બાંધ્યો, બાવળે મને શૂળ આપી”
“શૂળ તો ટીંબે ખોશી, ટીંબે મને માટી આપી”
“માટી મેં કુંભારને આપી, કુંભારે મને ઘડો આપ્યો.”
“ઘડો મેં મહાદેવને ચડાવ્યો, મહાદેવે મને ભાઈ આપ્યો”
“ભાઈ મેં ભોજાઈને આપ્યો, ભોજાઈએ મને લાડવો આપ્યો”
“લાડવો મંછી બેહેનને વાસ્તે રાખ્યો હતો, તે કાળિયો કુતરો ખાઈ ગયો”
એમ કહીને હસે છે. એ કહાણી શિખવાથી તેમાં જેટલાં શબ્દો છે, તે અર્થ સુદ્ધાં બાળકને યાદ રહે છે. અને રમત પણ થાય છે.
પછી “ચકલી લાવી ચોખાનો દાણો, અને ચકલો લાવ્યો માનો દાણો” એ વાતનો બીજો પાઠ ગણાય છે. પછી સોનબાઈની વાર્ત્તા,અ ને કુશકીબાઈની વાર્ત્તા ઇત્યાદિ ઘણી કહાણિયો બાળકોમાં ફેલાએલી છે.
વિચાર શક્તિ ઉઘડવા સારુ ચાર વાઘની,
નવ કાંકરીનેં બે વાઘની; તથા બત્રીશ કાંકરી નેં બે વાઘ વગેરેની રમતો એક બીજીથી ચડતી ચડતી છે.
