દુશ્મન
મોતી જેવાં નિર્મળ પાણી નદીમાં ખળખળતાં હતાં અને નદીને કાંઠે શંકરનું મંદિર હતું. એક દિવસ સૂરજ મહારાજ ઊગીને સમા થયા તે ટાણે મંદિરને ઓટલે ગામના પચાસ ફાટેલા જુવાનિયા ભેળા થયા છે. અંગ ઉપર પાણકોરાની ઘેરદાર પખતી અને ત્રણ ત્રણ ડોરણાવાળી ચારણીઓ ને પાસાબંધી કેડિયાં પહેરેલાં, કમ્મરે કાળી અને રાતી કોરછેડાવાળી પછેડીએાની ભેટ વાળેલી, માથે ગડી પાડીને ભાતીગળ ફેંટા બાંધેલા, જમણા પગની જાંઘે પડખાના ભાગ ઉપર, ઢીંચણ સુધી ઢળકતી નાડીને છેડે, સાત-સાત રંગની ઊનનાં ગૂંથેલાં ફૂમકાં ઝૂલી રહ્યાં છે, કેડિયાની કસોને બાંધેલા, કાંટા કાઢવાના અને કાનમાંથી મેલ કાઢવાના રૂપેરી, નાના, ઘૂઘરીદાર ચીપિયા ટિગાય છે. પાઘડીને માથે ખડાં છોગાં પવનમાં ઊડઊડ થાય છે. ડોકમાં ભાતભાતના પારાની બનાવેલી માળાઓ ચપોચપ શોભે છે. હાથમાં કડિયાળી, પિત્તળના તારના ચાપડા ભરેલી ને ઘૂઘરીએા જડેલી, લાંબી રૂપાળી લાકડીઓ હિલેળા લે છે.
કોઈ જુવાનિયા પાઘડી ઉતારીને માથે ખેાસેલા અર્ધચંદ્રાકાર દાંતિયાથી પોતાના માથાના લાંબાલાંબા ચોટલા એાળી રહ્યા છે. કોઈ પાઘડીમાંથી નાનકડી શીશીઓ કાઢીને આંખમાં સોયરું આંજે છે. કોઈ પાઘડીમાં ખોસેલ નાનાં નાનાં આભલાં કાઢીને પોતાનાં નાક-નેણ જોતા જોતા ડોકની માળાના મેરનું ફૂમકું બરાબર વચ્ચોવચ ગોઠવતા ગોઠવતા, ઝીણીઝીણી મૂછોને વળ દેતા, માથાના ચેાટલાની પાટી બરાબર લમણા ઉપર વીંટતા વીંટતા સામસામા ઠઠ્ઠામશ્કરીએા કરી રહ્યા છે.
કેાઈ ફૂમકાંવાળી દોરીએ બાંધેલા બબ્બે પાવા વગાડીને લાંબો સૂર કાઢી રહ્યા છે, અને નદીના મોતી સમા નિર્મળ વહેણમાંથી અરીસા જેવી હેલ્ય ભરીને મલપતી ચાલ્યે ચાલી આવતી જુવાન બાઈઓનાં મેાં ઉપર પેલાં આભલાંનાં ઝળકઝળક પ્રતિબિંબો પાડી, એ પનિયારીઓની કાળીકાળી મેાટી આંખોને અંજાવી દઈને કૂડીકૂડી મૂંઝવણ ઉપજાવી રહ્યા છે. પનિયારીઓ બેડાં લાવી, ઠાલવીને, ઘેર પાણીની જરૂર ન હોય તોયે ધમાકા દેતીદેતી પાછી આવે છે – જાણીજોઈને બેઠીબેઠી બેડાં માંજયાં જ કરે છે. એના કસૂંબલ, કીડિયા ભાતનાં, બાંધણીદાર ઓઢણાં, નદીને કાંઠે પવનમાં, કામદેવની ધજાઓ જેવાં ફરક ફરક થાય છે. કાનમાં પાંદડીએા અને આકેાટા હીંચે છે. નેણની કમાનો જાણે હમણાં કાનને અડી જશે એવી લંબાયેલી છે. નદીને કાંઠે રેાજ પ્રભાતે જે રંગ જામતો તે આજેય જામ્યો છે.
એ ગામનું નામ બીલખા. એ નાનકડી નિર્મળ નદીનું નામ ભઠી. એ જુવાનો અને જુવાનડીઓ જાતનાં ખાંટ હતાં. સગાળશા શેઠની અને ચેલૈયા દીકરાની જનમભોમકા એ બીલખામાં, બસો વરસ પહેલાં ખાંટ લેાકેાનાં રાજ હતાં. દીનાનાથ નવરો હશે તે દિવસ એણે આ ભીનલા વાનની, વાંભવાંભના ચોટલાવાળી, કાળાં ભમ્મર નેણાળી, નમણી, કામણગારી અને જોરાવર ખાંટડીઓને ઘડી હશે.
શિવાલયને એાટે આ ઘૂઘરીના અને ફૂમકાંના ઠાઠમાઠથી ઊભેલા ખાંટોને જુવાની જાણે આંટ લઈ ગઈ હતી. બધા મશ્કરીઠઠ્ઠામાં મશગૂલ ઊભા હતા ત્યાં પડખે થઈને એક બાવો નીકળ્યો. ભગવાં વસ્ત્ર હતાં, કપાળે ભસ્મ હતી, માથે ભૂરિયાં ઝટિયાં હતાં : હાથમાં ઝોળી હતી. 'આલેક', 'આલેક' કરતો બાવો ચીપિયો બજાવતો ચાલ્યો ગયો.
કમરમાં ખોસેલી છરીનું ફૂમકું બાંધતો બાંધતો એક મદોન્મત્ત જુવાનિયો બેાલ્યો:
“એલા, આ બાવો તો હવે હદ કરે છે.”
“હા, હા.” બીજો જુવાન ચોટલો એાળતો એાળતો બોલ્યો.
“બાવો તો વંઠી ગયો છે; એની ઝોળી ક્યાંય તરતી નથી. ઢેઢવાડેથીય બાવો ભિક્ષા લે છે.”
“અરે, મેં મારી નજરોનજર જોયું ને !” ત્રીજો હળવેથી બોલ્યો. "હમણે જ ઢેઢવાડેથી મરેલા ઢોરની માટી લઈને એ વયો જાય.”
“એલા, ત્યારે તો એ જોગટાને ફજેત કરવો જોવે. હાલો એની હાંડલી તપાસીએ. મારો બેટો ક્યાંઈક જગ્યાને અભડાવતો હશે.”
"હાલો, હાલો." એમ કહીને પટોપટ ચોટલા વીંટી લઈ, માથે ફેંટા મેલી, આભલાં, શીશી અને દાંતિયા ફેંટામાં ખેાસી, એ ફૂમકાંવાળા જુવાનો હાથમાં લાકડીઓ હિંડોળતાહિંડોળતા નૂર સતાગરની જગ્યામાં જઈ પહોંચ્યા.
બાવા જેરામભારથીજી બેઠા બેઠા ચલમ પીતા હતા. 'આલેક ! આલેક ! બોમ ગરનારી !' કહીને એવો દમ મારતા હતા, કે ચલમને માથે વેંત વેંતના ઝડાફા દેતી ઝાળ ઊઠતી હતી. એારડીમાં ચૂલા ઉપર હાંડી ચડાવેલી હતી; અન્ન પાકતું હતું.
“બાવાજી બાપુ ! અમારે હોકો ભરવો છે. જરા દેવતા માંડવા દેજો.”
“હા, બચ્ચા, ચલે જાઓ ચૂલા કે પાસ !” ખાંટ જુવાનિયા એક પછી એક ચૂલા પાસે ચાલ્યા. હાંડીની ઢાંકણી ઉપાડી : જુએ તો અંદર ચોખા ફસફસે છે ! વાઢો તોય લોહી ન નીકળે એવાં ઝાંખાં ડાચાં લઈને જુવાનો બહાર નીકળ્યા. બાવો કળી ગયો હતો. કોચવાઈને એ બોલ્યો : “ક્યોં ? દેખ લિયા ? ખુલાસા હો ગયા ? ઇતના અહંકાર ? જાવો, ખાંટ સબ ઝાંટ હો જાવોગે.” બાવાએ શાપ દીધો.૨
ફાટીને ધુમાડે ગયેલા ખાંટોથી કોચવાઈને એ સંત ગિરનારની છાંયડીએ રામદાસજીની જગ્યામાં જઈને રહેવા લાગ્યા. ત્યાં એક દિવસ એક વૃદ્ધ કાઠિયાણી, ભેળા સો સો અસવારો લઈ ને, બાવાજીનાં દર્શને આવ્યાં. બાવાએ ધૂણીમાંથી ભભૂતની ચપટી ભરીને કાઠિયાણી સામે હાથ લંબાવ્યો : “લે મૈયા, રામજી તેરેકો બીલખાકા ધની દેતા હૈ.”
સાઠ વરસની કાઠિયાણીનું કરચલિયાળું મોઢું ધરતી પર ઢળ્યું, બાવો તો એના બાપ જેવો હતો. પણ કાઠિયાણીને ભોંઠામણ એ આવ્યું કે, “અરે, આવાં તે વચન કાંઈ ફળે ? હવે સાઠ વરસની અવસ્થાએ કાંઈ દીકરો થાય ?”
પણ બાવાજી જાણતો હતો કે એ કાઠિયાણીને માથે કયા કાઠીનું એાઢશું પડ્યું હતું.
કે' ડેરા કે' ડોઢિયું, કે' આવાસ કે'વાય,
(પણ) વીરો વ્રહમંડળ સારખો, (જેની) સા'માં જગત સમાય,
કોઈ કોઈ વીર પુરુષો એવા હોય, જેને ડેરા તંબૂની ઉપમા આપી શકાય. એથીયે મહાન નરવીરો હશે, જેને ઘરની ડેલીઓ સાથે સરખાવાય. એથી પણ ચડિયાતા હોય, તેને આખા આવાસ જેવાં મહાન હોવાનું માન અપાય; પણ વીરો વાળો તો કેવો ? આકાશ જેવડો. એની છાયામાં તો આખું જગત સમાય. જેતપુરનાં પોણાબસો ગામડાં બલૂચોના હાથમાંથી જીતી લેનાર મિતિયાળાના વીજા ખસિયાને તોડવામાં સામત ખુમાણને સહાય કરનાર, અને ચિત્તળના જંગમા આતાભાઈ સામે આફળનાર એ બંકા કાઠી વીરા વાળાની વરદાન પામેલી કાઠિયાણીને સાઠ વરસે ઓધાન રહ્યું. નવ મહિને પૂનમના ચાંદ જેવો દીકરો અવતર્યો. બાવાજીનો બક્ષેલો એટલે એનું નામ 'એાઘડ' પાડ્યું. ભરજોબનમાં વહેતી એ ઊંડી ને ગાંડી ભાદર નદીના ઊંચાઊંચા કાંઠા ઉપર વીરા વાળાના વાસ હતા.
જૂનાગઢના બાબી રાજાને ઓઘડ અવતર્યાના ખબર મળ્યા. વીરા વાળાની સાથે બાબી સરકારને બે સગા ભાઈ જેવી હેતપ્રીત હતી, તેથી 'કુંવરપછેડો' તો કરવો જોઈએ, બીલખાનો ત્રીજો ભાગ જૂનાગઢના હાથમાં હતો. પણ મદમસ્ત ખાંટો જૂનાગઢને એ ત્રીજો ભાગ પણ સખે ખાવા દેતા નહોતા : એક હાથ જીભ કઢાવતા. જૂનાગઢ ફરતાં પણ ખાંટોનાં ગામ વીંટળાઈ વળ્યાં હતાં: બાબીએ વિચાર્યું કે આ વીરો વાળો ખાંટોને પૂરો પડશે. બીલખાની પાટી સરકારે એાઘડ વાળાને કુંવરપછેડામાં બક્ષી. કાઠિયાણીને સાંભર્યું કે બાવાની વાણી સાચી પડી. એાઘડ વાળો તેા અવતરતાંની સાથે જ બીલખાના ત્રીજા ભાગનો ધણી થઈ ચૂક્યો. વીરા વાળાએ કુંપા અને કાંથડ નામે બે મોટેરા દીકરાને જેતપુરની પાટી ભળાવી. અને પોતે એાઘડની સાથે બીલખે જઈ ને એારડાં બાંધ્યાં.
જેની એક હાકલ થાતાં તો ખાંટોની બાર હજાર ચાખડીઓ બીલખાને ચોરે ઊતરે, હથિયાર બાંધનારો એક પણ ખાંટ જોદ્ધો ઘરમાં સંતાઈ ન રહી શકે, તેવા ખાંટ રાજા ભાયા મેરની આણ કુંડલાના ઝાંપા સુધી વર્તાતી હતી. ચોરે રોજ સવારસાંજ અડાબીડ ડાયરો ભરાતો હતો. હાથીની સૂંઢ જેવી ભુજાઓવાળા હજાર-હજાર કાળઝાળ ખાંટ વીરાસન વાળીને બેસતા હતા. મોઢા આગળ માનાસાઈ કે શિરોહીની તલવારો પડતી. ભૂતના છરા જેવાં ભાલાં ચેારાની થાંભલીએ થાંભલીએ ટેકવાતાં અને આભલાં જડિત મેાંસરિયાં મોઢાં ઉપરથી છોડાછોડીને જ્યારે દાઢીના પલ્લા ઝાંટકતાં ઝાટકતાં સામસામા શૂરવીરોનાં રંગ દઈને કસૂંબાની અંજળિઓ લેવાતી ત્યારે પોતાના લાંબાલાંબા કાતરા છૂટા મેલીને 'આતો ભાયો' પણ સોનાના તારે મઢેલા નકશીદાર હોકાની ઘૂંટો લેતો લેતો બેસતો. આતા ભાયાની મુખાકૃતિમાં ભારી રૂડપ હતી. આતો ભાયો દાઢી, મૂછ અને માથાના વાળને ગળીમાં રંગતો. ઘડપણમાં એણે નવું ઘર કર્યું હતું.
“આતા ભાયા !” ડાયરામાં વાતો ચાલીઃ “જૂનાગઢે તેા જુગતિ કરી. હવે એક મ્યાનમાં બે તરવાર્યું કેમ સમાશે?”
“એનો નિવેડો આણી નાખશું બા !” ભાયા મેરે મૂછોને વળ દેતાં કહ્યું : “કાં કાઠી નહિ ને કાં ખાંટ નહિ.”૩
ખાંટ લોકો વીરા વાળાની વસ્તીને સંતાપવા મંડ્યા : એના ઊભા મોલ ભેળવી દે છે, કાઠીઓનાં સાંતી જૂતવા દેતા નથી, વાતવાતમાં કાઠીઓની સાથે કજિયા ઊભા કરે છે; પણ હવે તો એાઘડ વાળાનેય મોઢે મૂછના દોરા ફૂટતા હતા. એની સુવાસ આખા મલકમાં ફોરવા માંડી. એને ચારણોએ બરદાઈ દીધી –
તેાળે ધર તાંબડિયું તણે, દૂધ દડેડા થાય,
(એમાં) ધર૫તિયુંનાં ઢંકાય, વાજાં ઓઘડ વીરાઉત.
વીરા વાળાના કુંવર ઓઘડ વાળા, તારે ઘેર એટલી બધી ભેંશો બાંધી છેકે એને દોહતી વખતે તાંબડીમાં દૂધની ધારોનો જે અવાજ થાય છે તે અવાજ બીજા રાજાઓનાં વાજિંત્રોનાં – શરણાઈ અને ઢોલના – નાદને પણ સંભળાવા દ્યે નહિ તેટલો પ્રચંડ બને છે.
ધીમે ધીમે વીરો વાળો પોતાના માણસો જમાવવા મંડ્યો. ખાંટની જમીન દબાવવાનો આદર કર્યો. એક દિવસ વીરો વાળો ઘેરે નથી, જુવાન કાઠીએાને લઈને ક્યાંક ચડી ગયેલો. વાંસેથી એની લીલીછમ વાડીમાં ખાંટોએ બે બળદ ચરવા મૂક્યા. બળદને પકડીને વીરા વાળાનો કાઠી દરબારી વાસમાં દોરી આવ્યો. એાઘડ વાળાનાં વહુ જે ઓરડે રહેતાં હતાં તેની ફળીમાં જ બળદ બાંધી દીધા. પાકટ ઉંમરના કાઠીએા આઈની ચોકી કરતાકરતા ફળીની બહાર આઘેરા બેઠા હતા. કોઈનું ધ્યાન નહોતું.
ત્યાં ભાયા મેરની નવી વહુનો ભાઈ ભેટમાં તલવાર, એક હાથમાં ભાલું અને બીજા હાથમાં દસ્તો લઈને આવ્યો; પરબારે આઈને એારડે પહોંચ્યો. પરમેશ્વરે જાણે કે ઘેર રમવા સારુ પાશેર માટીમાંથી જ પૂતળી ઘડી હોય તેવી રૂડી કાઠિયાણી ઉંબરામાં બેઠી બેઠી પોતાના હાથપગ ધોતી હતી. પણ ભાયાનો મદોન્મત્ત સાળો અચકાયો નહિ, સડેડાટ ચાલ્યો આવ્યો અને બળદ છોડ્યા. બાઈએ ગર્જના કરી મૂકી : “ આંહી કોઈ કાઠીના પેટનો છે કે નહિ ? ન હો તો લાવો બરછી મારા હાથમાં, આમ તમને ખાંટ ગરાસ ખાવા દેશે ?”
બુઢાપામાં જેનાં ડોકાં ડગમગી રહ્યાં હતાં, તે ડોસાઓ એકાએક આ અવાજ સાંભળીને ઝબકી ઊઠ્યા, અને એક જણાએ દોડીને ભાયાના સાળા ઉપર બરછીનો ઘા કર્યો. પાડા જેવા એ પહેલવાનના પ્રાણ નીકળી ગયા. ગામમાં તેની ખબર પડી ત્યાં તો ખાંટની પાટીમાં ગોકીરો થયેા અને ખાંટ ચડી આવ્યા. એ ધીંગાણામાં એંસી ખાંટ જુવાનો મર્યા, અને ચાળીસ બુઢ્ઢા કાઠીઓ કામ આવ્યા. ભાયા મેરને મનમાં થયું : “બહુ થયું ! વીરો વાળો કટકોય નહિ મેલે. બન્યા તેટલા ઉચાળા લઈને એ ભાગ્યો; ગોંડળનું ગામ સરસાઈ છે ત્યાં ગયેા. ભા' કુંભાનું શરણ માગ્યું. ભા'કુંભા તે વખતે ગોંડળનાં નવાં ગામ વસાવતા હતા: દગાથી, આજીજીથી ને તલવારથી ગરાસ કમાતા હતા. સં. ૧૮૦૯ની અંદર નવાબની સાથે એને નવાગઢ મુકામે લડાઈ થઈ, ત્યારે વીરા વાળાએ અને ભાયા મેરના ભાઈ જેમલ મેરે આવીને એને મદદ કરી હતી. વીરા વાળાને કુંભાજીએ કાગળ લખ્યો કે “આંહી પધારો, બીલખાના સીમાડા નક્કી કરી આપીને હું તમારો કજિયો પતાવું.”
વીરો વાળો તે વખતે જ જેતપુરથી આ ખબર સાંભળીને બીલખે આવેલો. ખાંટના લબાચા વીંખાવાની તૈયારી હતી : પણ એને ભા'કુંભા ઉપર ભરેાસો બેઠો. પચીસ ઘોડે એ સરસાઈમાં ભા'કુંભાનો મહેમાન બન્યો.
સરસાઈ ગામના દરબારગઢમાં બે સામસામી દોઢી : એકમાં ભાયા મેરનો ઉતારો; અને બીજીમાં વીરા વાળાને ઉતારો. રોટલા ખાવાને વખતે એક પડખે ખાંટોની પંગત અને બીજે પડખે કાઠીઓની પંગત પડતી. વચ્ચે ઊભા ઊભા ભા' કુંભો હુકમ કરતા જાય કે “દૂધનાં બોઘરાં લાવો”, 'દહીંનાં દોણાં લાવેા', 'ઘીની તાંબડીઓ લાવો.' પોતે હાથમાં તાંબડી લઈને મહેમાનોને પીરસવા માંડે, હાકલા-પડકારા કરે, સામસામાં બટકાં લેવરાવે, ઘડી વાર ભાયા મેરની થાળીમાંથી કોળિયો લે, વળી ઘડી વાર વીરા વાળાના ભાત્રામાં બેસી જાય. મહેમાનોનાં હૈયામાં, આવી પરોણાગત દેખીને હેતપ્રીત માતી નહોતી. એમ કરતાં બે દિવસ વીત્યા. ભા'કુંભા શાની વાટ જોતા હશે ? ગોંડળથી કાંઈક આવવાનું હતું; પરોણાચાકરી હજુ અધૂરી હતી. ત્રીજે દિવસે સવારે ભાયો મેર પોટલીએ (દિશાએ) ગયા હતા. પાછા આવીને નદીમાં એક વીરડો હતો ત્યાં કળશિયો માંજવા બેઠા. ઊંચે જુએ ત્યાં એક છોકરી બેઠેલી. છેાકરી થરથરતી હતી.
ભાયો મેર બોલ્યા : “અરે, બેટા મોતી ! તું આંહીં ક્યાંથી ? બીલખેથી ભાગી કેમ ગઈ, દીકરી ?”
મોતીના હૈયામાં જીવ આવ્યો. એ બોલી : “બાપુ, મારી ભૂલ થઈઃ મેં તમારા ગઢનું સુખ ખોયું.”
“નારે ના, કાંઈ ફિકર નહિ, દીકરી ! તારી મરજી હોય ત્યાં સુધી આંહીં રહેજે. વળી આંહીંથી જીવ ઊઠી જાય ત્યારે બીલખે આવતી રે'જે. લે, આ ખરચી."
ભાયા મેરે છોડીના હાથમાં ત્રીસ કોરી દીધી. ભાયા મેરના ગઢની એ વડારણ ભાગીને ભા'કુંભાના ગઢમાં આવી હતી. આજ એ સંતાતી ફરતી હતી. એના મનમાં ફડકો હતો કે ભાયો મેર ભાળશે તો મારશે. પણ આ તો ઊલટી ત્રીસ કોરી મળી !
જમવાની વેળા થઈ. બાજઠ નખાણા. કાંસાની તાંસળીઓ મુકાઈ ગઈ. પંગત સામસામી બેસી ગઈ. આજ ચૂરમાના લાડુનું જમણ હતું. ભા' કુંભો મહેમાનોની વચ્ચે ખિલખિલાટ હસતા અને હાંસી કરતા કરતા ઘૂમતા હતા. આજ એનો આનંદ છોળો મારતો હતો. તાંસળીમાં લાડવા પીરસાઈ ગયા. પંગતમાં ફક્ત ભાયા મેરની જ વાટ જોવાતી હતી. ભાયો મેર દરબારગઢની પછીતે પેશાબ કરવા ગયેા હતેા. પેશાબ કરીને ઊઠે છે ત્યાં સામેથી સિસકારો સાંભળ્યો : ઊંચું જુએ તો મેાતી વડારણ ઊભેલી. મેાતીએ ઇશારો કર્યો. ભાયો મેર એની પાસે ગયો. “ બાપુ ! ઝેર !” મોતીનો સાદ ફાટી ગયેા.
"ઝેર ? કોને, મને ?” "ના. બાપુ ! વીરા વાળાને.”
“એકલા વીરા વાળા જ ?”
“હા ! આજે જ ગોંડળથી અસવાર લઈને આવ્યા. લાડવાનું બટકું મોઢામાં મેલ્યા ભેળા જ એ ફાટી પડશે.”
"ઠીક, જા, બેટા !”
ભાયો મેર વળ્યો. એક જ ઘડીમાં એના અંતરમાં અજવાળું થયું : “અરરર ! હું ભાયો ! હું ઊઠીને વીરા વાળા જેવા વીર શત્રુને કૂતરાને મોતે મરવા દઈશ ? પણ હવે શું કરું ? ઉઘાડો ઊઠીશ તો ભા'કુંભો કટકા કરી નાખશે, અને વીરો વાળો ભેદ નહિ સમજે. હે ધણી, કાંઈક સમત દે ! આમાંથી દૃશ્ય સુઝાડ્ય !”
પેશાબ કરીને ભાયો મેર પંગતમાં આવ્યો. હાથમોં ધોઈને ભાણા ઉપર બેઠો. એની હિલચાલમાં, અને આંખેાના પલકારામાંયે ક્યાંય આકુળતા નથી. ભા'કુંભાની સાથે એ ખડખડ હસી રહ્યો છે.
ભા'કુંભાએ સાદ કર્યો : “ત્યારે હવે બા, કરો ચાલતું.”
પણ ભાયા મેરના હૈયામાં હરિ જાગી ગયા હતા. જ્યાં વીરા વાળા લાડવો ભાંગીને બટકું ઉપાડે છે, ત્યાં તો ભાયો મેર કોચવાતે અવાજે, જાણે રિસામણે બેઠો હોય તેમ, બોલી ઊઠ્યો :
“એ બાપ, વીરા વાળા ! આજ તું જો મારું સમાધાન કર્યા પહેલાં ખા, તો ગા' ખા હો !”
આખી પંગતના હાથ લાડવાના બટકા સોતા થંભી રહ્યા. વીરા વાળાએ બટકું હેઠું મેલ્યું. સહુએ ભા' કુંભા સામે જોયું. ભા'કુંભાની ને ભાયા મેરની ચારો નજર એક થઈ.
“ખાંટડો કે ?” એટલું બોલીને સડસડાટ ભા' કુંભો ગઢના કોઠામાં ચડી ગયો. અંદરથી બારણાં વાસી દીધાં. જમનારાનાં મોં ફાટ્યાં રહ્યાં. પાસે બિલાડી ફરતી હતી. વીરા વાળાએ પોતાના લાડવામાંથી એક બટકું એને નાખ્યું. બટકું સૂંઘતાં જ બિલાડી ઢળી પડી. સમજાણું કે આ સોગંદ નહોતા, સાવધાની હતી.
“ભાયા ! મારા જીવનદાતા !”– એમ કહીને વીરા વાળાએ દોટ દીધી. ભાયા મેરને બથમાં ઘાલીને ભીંસ્યો. કોઠાની સામે જોઈને ચીસ નાખી : “વાહ, ભા' કુંભા ! વાહ ભાઈબંધ ! ભા' કુંભા ! કોઠો ઉઘાડીને જો તો ખરો ! દુશ્મન કેવા હોય છે - એ જોઈને પાવન થા, પાપિયા !”
તરત ભાયા મેરે એને વાર્યો : “વીરા વાળા ! એ બધી પછી વાત. એક વાર ઝટ ઘોડે ચડી જા !”
“ભાયા, તું હાલ્ય. જ્યાં તારા ઘોડાના ડાબા પડે ત્યાં હું વગર બોલ્યે સીમાડો કાઢી આપું. હાલો, ઝટ ઘોડાં પલાણો.”
અન્નદેવતાને બે હાથ જોડીને પગે લાગી બે શત્રુઓ ઘોડે ચડ્યા. બીલખામાં ભાયા મેરે માગ્યું તે મુજબ વીરા વાળાએ સીમાડો કાઢ્યો. બેય જણા જીવ્યા ત્યાં સુધી ભાઈબંધ રહ્યા.
[ભાયા મેરના મોત પછી ધીરે ધીરે ખાંટોએ પોતાની જમીન ઓઘડવાળાને ઘેર મંડાવી દીધી. અત્યારે બીલખાની પાસે ફકત વાઘણિયા નામનું એક જ ગામ વાઘા મેર નામના ખાંટે વસાવેલું મોજૂદ છે. બાકીનો બધો ગરાસ છૂટી ગયો છે.]
