પિપાસુ

તતે એની વાતો ફેલાય એ સામે સુદ્થે વાંધો નથી. ક્રોઈ દુશ્મનની વાત કરતા હોય એમ એણે પોતાને પ વિગતો ફર તથ્યતા અતે તટસ્થતાથી કહી

. તદ્ન લાપરવાહીથી એ કહેતો, “એ તો. ખધી મારી મરી ગચેલી જતને લગતી વાતો છે, ૧૯૩૫ નો રહ તે એછે ૧૯૩૩નો છું? એ તો ક્યારનો મરી ગયો, એ વાતને ખખ્ખું વરસ પણુ થઈ ગયાં, અન્તુભાઈ !' આંગળીના વેઢા પર્‌ મને “ તેત્રીસ-પછી આ ચોત્રીસ ને આ પાંત્રીસ-- એમ એ ગણી પણુ આપતો.

એ ગમે તેમ કહે પણુ મતે તો ખખર જ હતી કે એની અંદરનો, ગ્રેમી તે તો કદી મયૌ જ ન છતો. એની છેલ્લા દસકાતી ખધી વાતોમાં એતો ભાવતરસ્ચયો આત્મા તો સતતપણે જળવાઈ રહેલો સપણ દીસતો હતે.ઘણે વખત નો એ ભટકથયા જ કરતો, ભટડકવામાંથી આવા માણસોને શું મળતું હરે એ “મજ . શકાતું. નથી, પણ્‌ સુમતને ભટકથા વગર ચેત પડતું નહિ, બાગખગીચા, _ થિયેટર, કિકેટગશ્રાઉન્ડ, મદારીખેલ, એવી ગીચ જગાઓએ ય ગે જતો એમ નહિ, કોઈક વાર્‌ ખપોરે ય નીડળી પડે, ને ધૃમ તડકામાં બપોરની એકાન્તે પરદો સહેજ ખસેડી સાટસ્માંથી ઊતરી હવા ખાતી બુરખાવાળીઓની રાતે આવીને વાત કરતે. સાંજે જે જગાઓએ જેવાવાને માટે ઝીડીઆરં ઉભરાય એમ માણસો માતાં નથી તે જગાઓગે સવારની નિજનતામાં (એ લટાર મારી આવતો, ને કઈ “કઈ તુસખા લાવતો.: પેલા સૂરજ શામે રડતાખરડતા પારસી પાસે થઈને પોતે જય ત્યારે પેલે કેવો ખિજાઈ જતો એની ગે. લ'બાણુથી વાત કરતો: “ રોતલ લેકોતે ખિન્વાનું મળે એથી વિશેષ પ્રાથના જ શળ હોઈ શકે?” એશ કહી જ હશતો.

પણુ તે ણા ખિનનવાતું ચ ચ મળનું નથી ” મારાથી એકવાર સ કહેવાઈ ગયું. ક ક

શકે, હુ રતલ છું ,. એમ !' _

ઓને છતો એ નઈ ત તાન પો તે ન દ જક. રોતલપણાની' બીછે તે પછી થી સાબિલી ?2 જ

, મારી પાસેથી ગ્રેમ તો રં પણુ ક રસો પઆપું' તો ર" ય લેતાં એને શકાચ' “હતો. એનું. ખ્‌ધ્રું હું સાંભળુ' ' એટલે ખસે. એની 'આંપંવીતી, સાંભળવામાં , સને . પોલોને. જ પુષ્કળ રસ હતો;,- તો ણુ સ કઈ. એતાં' પેર ઉપૅકાર કયો હોય “-: ર૦૩ પતી વખતે મોરે આભાર માન્યા વગરે ગે કદી


પિપાસુ દ્છ

રહેતો નહિ. ઘણી વાર એમ પણુ ડહેતો, ડે સાંભળતા ન છોત તો એતુ શું ને શું થ

ગ્ગેની કથની ગયું હોત.

૯] &/

નને કે હુ પોતે એમ માનતો તથી કે એતું કઈનું કઈ થઈ ગયું હોત. જે કે મને અનુભવ છે-એનેો અને શ જેમાં રહે છે તે દુનિયાનેો-તે પરથી મે' તો માત્ર એટલું જ ઘટાવ્યું હેતું, કે જ માણસ ઉંમર થચે એક જતની ખળિમારીમાં સપડાય છે તેવી બિમારીમાં સુમન્ત આવી ગયચો છે. એ ઉ'મરે માણુસ, વાદળની આશામાં ચાતક ઊચે ટાંપી રહૈ છે ગ્એેમ કહેવાય છે તે રીતે, દુનિયાનાં સૌ પ્રાણી અતે પદાર્થો '*શ્રયે કેં અતાગ પિપાસાથી તાકી રહે છે; કઈ અન્નણુની અદીઠની રાહ ન્નેઇન્વેઈને ઝુર્યાં ડરે છે.

રાજ સાંજે પૅલી પગ લટકાવીને ખેસવાની ખેટકોએ

કલાક ખે ફ્લાડ ક શ્રેમ તરર, આકાશ ' અને પૃથ્વી હેઠે હેઠ લગાડીને પડ્યાં છે ત્યાં ટીકી રહેતો. સધ્યાનું તેન્ત હેય ત્યારે પણુ, કોઈ ગાલ એતાં «રી મમા ખીસાં ૬“ફે।સીને મનસોૉંઘી એકની એક ખેઆની ખોળી કાઢે, એમ શુકેને એ પકડી પાડતો, અતે શુક્ર ન્યારે જ્રિતિજ પાછળ ખોવાઈ જાય ત્યારે આકાશના તારાઓ ન્નેડે ગોઠડી માંડતો. ઘડીક દેવયાતીની આરામખુરસીમાં ઝોલાં ખાતો, ઘડીક અગસ્ત્યને ઝૂ'પડે ટહેલ મારી આવતો, ઉતાવળમાં ખહ્યહદયના લોટાને હડકેટે લેતો વ્યાધકાળે રૃગલાનેો પીછે પકડતેઇ. પણુ નવ-સવાનવે તો મારી તૈયાર કરી રાખેલી ચાની જીલી સ'શાળવા

આવીને ઊભે! «૪ ણય. ી “પેલા ક્રોણુ કહ્યું છે, અન્તુભાઈ, કે તારાએ ગણ્યાગણાય નહિ, તે ભલે નહિ ગણાતા હોય, પણુ તારાઓમાં


રહેતો નહિ. ઘણી વાર એમ પણુ ડહેતો, ડે સાંભળતા ન છોત તો એતુ શું ને શું થ

ગ્ગેની કથની ગયું હોત.

૯] &/

નને કે હુ પોતે એમ માનતો તથી કે એતું કઈનું કઈ થઈ ગયું હોત. જે કે મને અનુભવ છે-એનેો અને શ જેમાં રહે છે તે દુનિયાનેો-તે પરથી મે' તો માત્ર એટલું જ ઘટાવ્યું હેતું, કે જ માણસ ઉંમર થચે એક જતની ખળિમારીમાં સપડાય છે તેવી બિમારીમાં સુમન્ત આવી ગયચો છે. એ ઉ'મરે માણુસ, વાદળની આશામાં ચાતક ઊચે ટાંપી રહૈ છે ગ્એેમ કહેવાય છે તે રીતે, દુનિયાનાં સૌ પ્રાણી અતે પદાર્થો '*શ્રયે કેં અતાગ પિપાસાથી તાકી રહે છે; કઈ અન્નણુની અદીઠની રાહ ન્નેઇન્વેઈને ઝુર્યાં ડરે છે.

રાજ સાંજે પૅલી પગ લટકાવીને ખેસવાની ખેટકોએ

કલાક ખે ફ્લાડ ક શ્રેમ તરર, આકાશ ' અને પૃથ્વી હેઠે હેઠ લગાડીને પડ્યાં છે ત્યાં ટીકી રહેતો. સધ્યાનું તેન્ત હેય ત્યારે પણુ, કોઈ ગાલ એતાં «રી મમા ખીસાં ૬“ફે।સીને મનસોૉંઘી એકની એક ખેઆની ખોળી કાઢે, એમ શુકેને એ પકડી પાડતો, અતે શુક્ર ન્યારે જ્રિતિજ પાછળ ખોવાઈ જાય ત્યારે આકાશના તારાઓ ન્નેડે ગોઠડી માંડતો. ઘડીક દેવયાતીની આરામખુરસીમાં ઝોલાં ખાતો, ઘડીક અગસ્ત્યને ઝૂ'પડે ટહેલ મારી આવતો, ઉતાવળમાં ખહ્યહદયના લોટાને હડકેટે લેતો વ્યાધકાળે રૃગલાનેો પીછે પકડતેઇ. પણુ નવ-સવાનવે તો મારી તૈયાર કરી રાખેલી ચાની જીલી સ'શાળવા

આવીને ઊભે! «૪ ણય. ી “પેલા ક્રોણુ કહ્યું છે, અન્તુભાઈ, કે તારાએ ગણ્યાગણાય નહિ, તે ભલે નહિ ગણાતા હોય, પણુ તારાઓમાંએકએકતી વચ્ચે લાખો કરોડો ભાઈલોતું' અંતર છે... આપણને આટલા ખીચોખીચ લાગે છે પણુ એફ તારે બીજ તારાથી અભને માધ્લે છેટો હેય છે. હું ધારૂં છું આપણું માણસનું પૃણુ એમ જ છે, આપણે આટઆટલા ખીચોખીચ રહીએ છીએ પણુ માણસ અને માણુસ વચ્ચે અંતર અમાપ છે. '

અને કયાંકથી વાંચી લાવ્યો હશે તે લીટી સ્દનસ્વરે ગણુગણુવા લાગ્યે। :

આણી લેકે લખલખ જનેીમાં ય એકાષી રહેડું.

ખીજ એક વળા એતે એથી ઉલટા જ અતુભવ થયો. ફરતો હતો કે પછી ગાડીમાં જતો હતો, ને કોઈએ એની તરફ કશા પણ્‌ કારણુ વગર ખે 'ત્રણુ વાર્‌ જેયું, જોયું જ નહિ પણુ “ ભાવ 'પૂવક નેડું, “ અન્તુભલાઈ, આટલા પર મહિનોમાસ સસ્તાક રહી શકાશે !' શી ગતી નિખાલસતા ! અને એના કહ્યા પ્રમાણે એટલા નાના પ્રણુય પર મહિનો સુધી એ વણુંખર્‌ હસઝુખો રહી પણુ શકપો ઉતો.

પણુ પછી વળી વાત વિક્રી., કિસ્મત સિવાય જેને કરાઈ સગુ'સહેદર નહિ, તેણે પ્રેભતુ ભૂલ્યેચૂફ્યે પણુ શા માટે કદી તામ લેવું જેઈ ગે? અતે ક્સ્મિત તે ઓછું કોઈને માથે હાથ દઈને પ'પાળવા જવાતું હતું ? પણુ સુમન્ત એમ પાછે ડર હતોઃ. ફહે કે એને ઝિંદગીમાં, ત્યારે, બીજે રસે શું છે ? જમ્‌ એની લાચારીતું' ભાન તીત્ર ચહું એમ એની ગેમળૃષા તીદ્દણુ બનતી જતી. કેઈ નાટક કે સિનેમામાંથી કે કૂટપાય પરના કોઈ ગવૈયા પાસેથી હેમણાંનો એક તુક શિખી લાવેલ

તત ગાતાં હવે તો કદી પરવાતો જ નહિ; “ત ક્સિંકઆંખોકા નૂર દ, ન કિસીકે દિલિકા કરાર હૂ ' અતે 'આખા આઓરડાનુ' વાતાવરણુ રડુરડુ' કરી મૂકતો. હૈં કહું કે “ ભાઈ, “મારા દિલને તું કરાર છે. મારી આ ખે ય આંખોતું નૂર છે” તતો હસી કાઢતો ને બમણા દદથી એનો જસ્‍્દન ઝુન્નર્વ “આગળ .ચલાવતો.

“ આજે સાંજે તો ભારે વીતો, અ'તુભાઈ. '

“પણુ હું કહું છું તારે હવે એકલા ફરવા જવાતું નથી. 'હું તને કહીશ એટલું ફેરવીશ, ડેહીશ ત્યાં ત્યાં લઈ જશે. ?

“એ તો ઠીક છે હવે, પણુ બહું મઝા પડી. ”

“ઈ વીત્યાતું ઘડીમાં બબડે છે, ને ઘડીસાં મંઝા -પડચાની વાત કરે છે! તારું તો, ભાઈ, કાંઈ જ સમજતું “નથી. તારી સાથે મારે કાંઈ પણુ સબધ રાખવો નથી, જે “તું આમ મારા વગર જ ચલાવી લેવા માગતો હોય તો. *

“પણુ અ'તુભાઈ, તસે હૈ તો એમાં મઝા શું ? એકલાપણાનું આખુ" રહસ્ય જ તો તો માર્યું નનયને ? .અને બધી વાત રાતે લાવીને તમારી આગળ ઢગલે કયાં નથી કરતો ?”

ગએક્લાપણાનું અછીણુ આ નશાખોરને ગજખતું' વળગી ગું હતું. મારૂ કઈ ચાલે એમ હતું નહિ, એતનાં દર્દીમાં એ “મશગૂલ હતો, એમાં જ એને લિજ્જત પડતી હતી.

“પણ છે શું?' સે' ખામોશ રહીને પૂછયું”.

“તે તો કહું છુ. પણુ સાંભળવું છે કોને ? '

અમને પીપળાના પાનની માકક એની જભ ઉપડી : “ આજે સાંજે જરી વહેલો દુનિયામાં નીકળી પશ્યો, બસને સ્ટેશનેપહોંચ્ચે 'ત્યાં જ એ ઉપડી ગઈ એટલે મારા પગ-એટલે કેમગજના પગ-ભાંગી ગયા, મને ચચું ઝે મારે પગતળિયેયથી પૃથ્વીનો ગાળા ખસી યચે ને ધૂળ ઉડાડતે! ઉડાડતો દૂર ચાલે ગયો,..પછી હું પણુ ઘાઉને ભૂ'ડો તે ચાલતો'જ ઉપડ્યો. સારે કચાં કસે ય જતું હતું ? એટલે ક'ઈ વાંધા પણ્‌ ન હતો, ચાલ્યો, ચાલ્યો, તે ઘણું ખધું ચાલ્યો. રસ્તે પેલો વિપિન એની લતાને લઈને જતા હતો તે એતું મે' શું ચે ખગાડયું હશે તે - એણે મને ખોલાવ્યો, ભાઇ, આમ લોક ખીજ'ની ઠેકડી ડરે છે ! પણ હં તો એનું ભલું જ વાંછું છું. એટલું કે એ એને રસ્તે સીધો ચાલ્યો નતો હતો એમ ચાલ્યો ગયો હોત તો સારી વાત હતી. મારા બિચારા અતરતે સંકોરવાનું એને કઈ કારણુ ? પણ્‌ સુખી લોકો બીજના દુઃખ પરથી જ પોતાના સુખનો તાળા મેળવતાં લાગે છે,..પણુ જવા દો એ વાત. પંછી તો બ'હા રોજતી જગાએ ખાસ્સા અઢી -ત્રણું ક્લાક ક્તિતિજને હોદ અડાડીને બેસી રહા. આજના રગે તો સંધ્યાએ ધણાં વરસોથી ચોરી સખેલા કઈ અવતવા જ હતા. આ હું

ખોલું છુ' પણુ રખ્દેશખ્દે મારા મોઢામાંએ રગોતો સ્વાદ હું અતુભવું છું...એમાં હસવાનું શું છે ? આ રેજતી જેમ ગાંડપણુની વાત ગણી કાઢવાની નથી હો !...ના, ના, ભલે ગાંડપણુતી ગણને. પણુ પૂરી સાંભળે તો ખરા, તમે સાંભળવાની ના પાડશે તો મારું થશે શું? ભારા કેટલા ખંધા આપધાત ચડી ગયા છે, પણુ તમે એક ખચી જશો તો આપઘાત કરીને એની વાત હું કોને કહેવા જઈશ ?...જીઓ, પાછા હસ્યા ?...અસ ! આજે સને ખાતરી છે કે હું મારા એકના એક, હિતસ્વી-અરે ભૂલ્યો, હેતસ્વી-ને ગુમાવી બેસવાનો છું. આંજનો દિવસ જ એવો ઊગ્યો છે...વાહ # એમ ત્યારે ડાલા થઈને સાંભળતા હો તો કેવું! પણુ ના, હું કંઈજનહિ કહું......હા, હા. ભૂલી ગયા, મેં જ તમને આગ્રહપૂર્ણાંક Q હેવા માંડ્યું હતું. કહીશ, કહીશ, રજેરજ કહીશ. ભલેને તમે હસે......પછી હા, પછી હું મારે મારી ખેત ઘડી લલકારતા, તે ઘટી ગણગણુતા ચાલવા માંડ્યો. મને થયું કે માડુ થઈ ગયું છે ને ક્યારે જમીશ ને ક્યારે તમારી કને આવીશ. આ કીટલીની પીડા વળગાડી છે ને ?. ચાલતા હતા પણ મન મારું વિપિન મળેલે તે જગ્યાએ ચેટયુ હતું. ખરેખરું કહું છું મને એની અદેખાઈ નથી આવતી, પણ એણે અજાણતાં પણ કરેલા ગૂઢ તિરસ્કાર માટે મારું હૃદય સમસમી રહેતું હતું. * નું કિસીકી આંખેાકા નૂર હૈં' સાથે ડગલાંના તાલ દેતા કચે રસ્તે થઈ તે ઘેર આવું છું તેનું પણ મને ભાન ન રહ્યું. અચાનક પગ આગળ એક કરમાયેલી વેણી આવતી પડી ત્યારે ભાઇએ જરી આંખ મસળીને ઊંચે જોયું. વીજળીના આંચકાથી જાણે મારી ધુન, નશા, નિદ્રા, તંદ્રા, જે કંઈ કહેવાય તે ઊડી ગયું તે સામે ખારીમાં ઊભી તે વેણી સમી કરતીને જોઈ પલક માટે તે જાણે પાષાણુ જેવા, ડધાઈ ગયલેા, જમીનમાં રાપાયલા હાઉં એમ ઊભે રહ્યો. આજુબાજુ જેઉં છું તે ખારીએ બારીએ એવું જ દૃશ્ય. સ્વપનામાં ઊડતા હાઈએ છીએ ને પછી ખરે ટાંકણે પગે સીસું બધાઈ જાય છે એવી મારી દશા થઈ. પ્રચંડ સંપળની મનને એડી લગાવીને માથું ખંખેરતા હું એ મેાહવાટથી વાળ્યો ને પેલા બગીચાની પાટલી પર આવીને બેઠા ત્યારે જરી પૂરા ક્રમ પણ લીધા હશે. મને થયું કે દુનિયા મારી પર આમ ઉપરથી વળી ઝેર ઠાલવવા માગે છે ? સુવ્યવસ્થિત સમાજ અવસ્થિતાને દુર્વ્ય- વસ્થાના નરકમાં લે છે, એમ તે ? ના, પણ હું એમ ધકેલાઉ એમ નથી. મારે મારી પાતીથી વ્યવસ્થા છે. હું એકલે નથી. આ પેલા તારાએ!—ગણાવું નામ્ ? હું સૌને એળખુ છું.પેલી દૂર દેખાય તે રેકરીએ-સે' એ સૌતાં નામ પાડ્યાં છે. પેલો સાગર, પેલી સ'જ્યા, પેલી ઉષા--હું કુદરતતી ઉષાની વાત કરું છું--, એ ખધાં મારાં સાથી છે, આખા વિશ્વતી બ્યવસ્થામાં હું ભળી ગયેલો છું. આ આખું વિશ્વ માર્ડુ છે, હૂં એતો છું. નહિ તો જેનાથી પ્રેમ પામ્યા વગર પલક પણુ જવી ન રાફાય એ આટલાં વરસ કાઢી જ મ શકત ? દુનિયાના નામતી મે' સાવ આશા છોડી દીધી ન હતી. પણુ દુનિયા આમ મારે પગે વેણીએઓ જ ફેકકવાની હોય તે મારે ગ્મે દુનિયાની સાથે નિસ્બત નથી. હું મારે મારી હમણાં ગણાવી તે ટોળીમાં ચાજ પડયે ભળી શકુ છું...અતે મારા એકલાપણાની સોખતમાં ચકચૂર છું..,...અન્તુભાઈ;, આમ ભગજમાં માંડવાળ કરતો લોજમાં જઈ પણેંગ્પો. પેસતાં જ મહારાજે રજની રવગર ફેતેોગ્રાફતા અવાજથી ફરજ સુજબળ ખોલી દીધું, “ રસોઈમાં કોઈ સ્વાદ ન રહે એટલા સોડા આવો છે!, રોઠ !' તે ચાંભળેલું તો ય નવું સાંભળ્યું હોય એમ મતમાં ધૃ'ટતા ઘુ'ટ્તો પાટલે જઈ ખેઠે, એક ને ખીજે કોળિયે મન પેલી વિપિનને મળ્યાની જગ્યાએ જતું વળગ્યું, દુનિયા મારા પર કશાકતું ભચ'કર વૈર લેતી હેય એભ મને વસી ગયું. જડબાં મજબૂત કરીને મે ખાવાતું આગળ ચલાવ્યું. પણુ મગજ આગળથી વિપિનનું” ચિત્ર દૂર થાય જ તો ને ? જ્ામળ આંગળાં કરતાં ચે કોમળ ભાવથી કોઈ પીરસે છે ને એ ખાય છે, સાથે સાથે કેઈ મોતી ચરતાં હંસ જેવો અકટપ્ય આનદ અત્ુભવે છે. આ જછીી ચિત્ર પરથી કઈ

સમન્નતું જ ન હતું કે દુનિયા આ તે મારા પર વૈર લે છે કે ઉલ્લાસ વરસાવે છે.,.,..એટલામાં મહારાજ મારી તરફ આવી

ચડ્યા ને ળોલ્યા? ' એઈ છોકરા, મોળાં શાક લાવ, શાફ ! સૅદને તીખાં ફાવતાં નથી. જીઓનેઃ આંખમાંથી પાણી નીકળી ચાલ્યુ. અમારાં શાકક્રસાણુતી તો મોઈઈ ભભક જ એવી ! કેમ, રેોઠે, બહુ ચમક લાગી ? પણુ અમે તે શું કરીએ ? સૌને ખસ એવાં જ જેઈ એ. કહીને વિજ્ય સ્મિત કરી એમણે કરી ઊંચે ધાંટે ખૂમ પાડી, “ એઈ, શાક મોળાં ! સ્પેશિરલમાં શાક મોળાં ! '......અન્તુભાઈ, શાક મોળાં । !'

કહીને એ 'ખડખડાટ હસી પક્યો. “શા મણે ન હસું ? એ તો મારા ભૂતકાળના અવતારની વાત થઈ! '

ભલે, પણુ આ મીઠ્ઠા ખૂલદિલા યુવાનતી આંખો જે રીતે

ચમકતી હતી તે રીતે એ હાસ્યથી ચમકી શકે નહિ, આંસુતુ' જ એમાં નૂર લું.તતે એની વાતો ફેલાય એ સામે સુદ્થે વાંધો નથી. ક્રોઈ દુશ્મનની વાત કરતા હોય એમ એણે પોતાને પ વિગતો ફર તથ્યતા અતે તટસ્થતાથી કહી

. તદ્ન લાપરવાહીથી એ કહેતો, “એ તો. ખધી મારી મરી ગચેલી જતને લગતી વાતો છે, ૧૯૩૫ નો રહ તે એછે ૧૯૩૩નો છું? એ તો ક્યારનો મરી ગયો, એ વાતને ખખ્ખું વરસ પણુ થઈ ગયાં, અન્તુભાઈ !' આંગળીના વેઢા પર્‌ મને “ તેત્રીસ-પછી આ ચોત્રીસ ને આ પાંત્રીસ-- એમ એ ગણી પણુ આપતો.

એ ગમે તેમ કહે પણુ મતે તો ખખર જ હતી કે એની અંદરનો, ગ્રેમી તે તો કદી મયૌ જ ન છતો. એની છેલ્લા દસકાતી ખધી વાતોમાં એતો ભાવતરસ્ચયો આત્મા તો સતતપણે જળવાઈ રહેલો સપણ દીસતો હતે.ઘણે વખત નો એ ભટકથયા જ કરતો, ભટડકવામાંથી આવા માણસોને શું મળતું હરે એ “મજ . શકાતું. નથી, પણ્‌ સુમતને ભટકથા વગર ચેત પડતું નહિ, બાગખગીચા, _ થિયેટર, કિકેટગશ્રાઉન્ડ, મદારીખેલ, એવી ગીચ જગાઓએ ય ગે જતો એમ નહિ, કોઈક વાર્‌ ખપોરે ય નીડળી પડે, ને ધૃમ તડકામાં બપોરની એકાન્તે પરદો સહેજ ખસેડી સાટસ્માંથી ઊતરી હવા ખાતી બુરખાવાળીઓની રાતે આવીને વાત કરતે. સાંજે જે જગાઓએ જેવાવાને માટે ઝીડીઆરં ઉભરાય એમ માણસો માતાં નથી તે જગાઓગે સવારની નિજનતામાં (એ લટાર મારી આવતો, ને કઈ “કઈ તુસખા લાવતો.: પેલા સૂરજ શામે રડતાખરડતા પારસી પાસે થઈને પોતે જય ત્યારે પેલે કેવો ખિજાઈ જતો એની ગે. લ'બાણુથી વાત કરતો: “ રોતલ લેકોતે ખિન્વાનું મળે એથી વિશેષ પ્રાથના જ શળ હોઈ શકે?” એશ કહી જ હશતો.

પણુ તે ણા ખિનનવાતું ચ ચ મળનું નથી ” મારાથી એકવાર સ કહેવાઈ ગયું. ક ક

શકે, હુ રતલ છું ,. એમ !' _

ઓને છતો એ નઈ ત તાન પો તે ન દ જક. રોતલપણાની' બીછે તે પછી થી સાબિલી ?2 જ

, મારી પાસેથી ગ્રેમ તો રં પણુ ક રસો પઆપું' તો ર" ય લેતાં એને શકાચ' “હતો. એનું. ખ્‌ધ્રું હું સાંભળુ' ' એટલે ખસે. એની 'આંપંવીતી, સાંભળવામાં , સને . પોલોને. જ પુષ્કળ રસ હતો;,- તો ણુ સ કઈ. એતાં' પેર ઉપૅકાર કયો હોય “-: ર૦૩ પતી વખતે મોરે આભાર માન્યા વગરે ગે કદી


પિપાસુ દ્છ

રહેતો નહિ. ઘણી વાર એમ પણુ ડહેતો, ડે સાંભળતા ન છોત તો એતુ શું ને શું થ

ગ્ગેની કથની ગયું હોત.

૯] &/

નને કે હુ પોતે એમ માનતો તથી કે એતું કઈનું કઈ થઈ ગયું હોત. જે કે મને અનુભવ છે-એનેો અને શ જેમાં રહે છે તે દુનિયાનેો-તે પરથી મે' તો માત્ર એટલું જ ઘટાવ્યું હેતું, કે જ માણસ ઉંમર થચે એક જતની ખળિમારીમાં સપડાય છે તેવી બિમારીમાં સુમન્ત આવી ગયચો છે. એ ઉ'મરે માણુસ, વાદળની આશામાં ચાતક ઊચે ટાંપી રહૈ છે ગ્એેમ કહેવાય છે તે રીતે, દુનિયાનાં સૌ પ્રાણી અતે પદાર્થો '*શ્રયે કેં અતાગ પિપાસાથી તાકી રહે છે; કઈ અન્નણુની અદીઠની રાહ ન્નેઇન્વેઈને ઝુર્યાં ડરે છે.

રાજ સાંજે પૅલી પગ લટકાવીને ખેસવાની ખેટકોએ

કલાક ખે ફ્લાડ ક શ્રેમ તરર, આકાશ ' અને પૃથ્વી હેઠે હેઠ લગાડીને પડ્યાં છે ત્યાં ટીકી રહેતો. સધ્યાનું તેન્ત હેય ત્યારે પણુ, કોઈ ગાલ એતાં «રી મમા ખીસાં ૬“ફે।સીને મનસોૉંઘી એકની એક ખેઆની ખોળી કાઢે, એમ શુકેને એ પકડી પાડતો, અતે શુક્ર ન્યારે જ્રિતિજ પાછળ ખોવાઈ જાય ત્યારે આકાશના તારાઓ ન્નેડે ગોઠડી માંડતો. ઘડીક દેવયાતીની આરામખુરસીમાં ઝોલાં ખાતો, ઘડીક અગસ્ત્યને ઝૂ'પડે ટહેલ મારી આવતો, ઉતાવળમાં ખહ્યહદયના લોટાને હડકેટે લેતો વ્યાધકાળે રૃગલાનેો પીછે પકડતેઇ. પણુ નવ-સવાનવે તો મારી તૈયાર કરી રાખેલી ચાની જીલી સ'શાળવા

આવીને ઊભે! «૪ ણય. ી “પેલા ક્રોણુ કહ્યું છે, અન્તુભાઈ, કે તારાએ ગણ્યાગણાય નહિ, તે ભલે નહિ ગણાતા હોય, પણુ તારાઓમાં


રહેતો નહિ. ઘણી વાર એમ પણુ ડહેતો, ડે સાંભળતા ન છોત તો એતુ શું ને શું થ

ગ્ગેની કથની ગયું હોત.

૯] &/

નને કે હુ પોતે એમ માનતો તથી કે એતું કઈનું કઈ થઈ ગયું હોત. જે કે મને અનુભવ છે-એનેો અને શ જેમાં રહે છે તે દુનિયાનેો-તે પરથી મે' તો માત્ર એટલું જ ઘટાવ્યું હેતું, કે જ માણસ ઉંમર થચે એક જતની ખળિમારીમાં સપડાય છે તેવી બિમારીમાં સુમન્ત આવી ગયચો છે. એ ઉ'મરે માણુસ, વાદળની આશામાં ચાતક ઊચે ટાંપી રહૈ છે ગ્એેમ કહેવાય છે તે રીતે, દુનિયાનાં સૌ પ્રાણી અતે પદાર્થો '*શ્રયે કેં અતાગ પિપાસાથી તાકી રહે છે; કઈ અન્નણુની અદીઠની રાહ ન્નેઇન્વેઈને ઝુર્યાં ડરે છે.

રાજ સાંજે પૅલી પગ લટકાવીને ખેસવાની ખેટકોએ

કલાક ખે ફ્લાડ ક શ્રેમ તરર, આકાશ ' અને પૃથ્વી હેઠે હેઠ લગાડીને પડ્યાં છે ત્યાં ટીકી રહેતો. સધ્યાનું તેન્ત હેય ત્યારે પણુ, કોઈ ગાલ એતાં «રી મમા ખીસાં ૬“ફે।સીને મનસોૉંઘી એકની એક ખેઆની ખોળી કાઢે, એમ શુકેને એ પકડી પાડતો, અતે શુક્ર ન્યારે જ્રિતિજ પાછળ ખોવાઈ જાય ત્યારે આકાશના તારાઓ ન્નેડે ગોઠડી માંડતો. ઘડીક દેવયાતીની આરામખુરસીમાં ઝોલાં ખાતો, ઘડીક અગસ્ત્યને ઝૂ'પડે ટહેલ મારી આવતો, ઉતાવળમાં ખહ્યહદયના લોટાને હડકેટે લેતો વ્યાધકાળે રૃગલાનેો પીછે પકડતેઇ. પણુ નવ-સવાનવે તો મારી તૈયાર કરી રાખેલી ચાની જીલી સ'શાળવા

આવીને ઊભે! «૪ ણય. ી “પેલા ક્રોણુ કહ્યું છે, અન્તુભાઈ, કે તારાએ ગણ્યાગણાય નહિ, તે ભલે નહિ ગણાતા હોય, પણુ તારાઓમાંએકએકતી વચ્ચે લાખો કરોડો ભાઈલોતું' અંતર છે... આપણને આટલા ખીચોખીચ લાગે છે પણુ એફ તારે બીજ તારાથી અભને માધ્લે છેટો હેય છે. હું ધારૂં છું આપણું માણસનું પૃણુ એમ જ છે, આપણે આટઆટલા ખીચોખીચ રહીએ છીએ પણુ માણસ અને માણુસ વચ્ચે અંતર અમાપ છે. '

અને કયાંકથી વાંચી લાવ્યો હશે તે લીટી સ્દનસ્વરે ગણુગણુવા લાગ્યે। :

આણી લેકે લખલખ જનેીમાં ય એકાષી રહેડું.

ખીજ એક વળા એતે એથી ઉલટા જ અતુભવ થયો. ફરતો હતો કે પછી ગાડીમાં જતો હતો, ને કોઈએ એની તરફ કશા પણ્‌ કારણુ વગર ખે 'ત્રણુ વાર્‌ જેયું, જોયું જ નહિ પણુ “ ભાવ 'પૂવક નેડું, “ અન્તુભલાઈ, આટલા પર મહિનોમાસ સસ્તાક રહી શકાશે !' શી ગતી નિખાલસતા ! અને એના કહ્યા પ્રમાણે એટલા નાના પ્રણુય પર મહિનો સુધી એ વણુંખર્‌ હસઝુખો રહી પણુ શકપો ઉતો.

પણુ પછી વળી વાત વિક્રી., કિસ્મત સિવાય જેને કરાઈ સગુ'સહેદર નહિ, તેણે પ્રેભતુ ભૂલ્યેચૂફ્યે પણુ શા માટે કદી તામ લેવું જેઈ ગે? અતે ક્સ્મિત તે ઓછું કોઈને માથે હાથ દઈને પ'પાળવા જવાતું હતું ? પણુ સુમન્ત એમ પાછે ડર હતોઃ. ફહે કે એને ઝિંદગીમાં, ત્યારે, બીજે રસે શું છે ? જમ્‌ એની લાચારીતું' ભાન તીત્ર ચહું એમ એની ગેમળૃષા તીદ્દણુ બનતી જતી. કેઈ નાટક કે સિનેમામાંથી કે કૂટપાય પરના કોઈ ગવૈયા પાસેથી હેમણાંનો એક તુક શિખી લાવેલ

તત ગાતાં હવે તો કદી પરવાતો જ નહિ; “ત ક્સિંકઆંખોકા નૂર દ, ન કિસીકે દિલિકા કરાર હૂ ' અતે 'આખા આઓરડાનુ' વાતાવરણુ રડુરડુ' કરી મૂકતો. હૈં કહું કે “ ભાઈ, “મારા દિલને તું કરાર છે. મારી આ ખે ય આંખોતું નૂર છે” તતો હસી કાઢતો ને બમણા દદથી એનો જસ્‍્દન ઝુન્નર્વ “આગળ .ચલાવતો.

“ આજે સાંજે તો ભારે વીતો, અ'તુભાઈ. '

“પણુ હું કહું છું તારે હવે એકલા ફરવા જવાતું નથી. 'હું તને કહીશ એટલું ફેરવીશ, ડેહીશ ત્યાં ત્યાં લઈ જશે. ?

“એ તો ઠીક છે હવે, પણુ બહું મઝા પડી. ”

“ઈ વીત્યાતું ઘડીમાં બબડે છે, ને ઘડીસાં મંઝા -પડચાની વાત કરે છે! તારું તો, ભાઈ, કાંઈ જ સમજતું “નથી. તારી સાથે મારે કાંઈ પણુ સબધ રાખવો નથી, જે “તું આમ મારા વગર જ ચલાવી લેવા માગતો હોય તો. *

“પણુ અ'તુભાઈ, તસે હૈ તો એમાં મઝા શું ? એકલાપણાનું આખુ" રહસ્ય જ તો તો માર્યું નનયને ? .અને બધી વાત રાતે લાવીને તમારી આગળ ઢગલે કયાં નથી કરતો ?”

ગએક્લાપણાનું અછીણુ આ નશાખોરને ગજખતું' વળગી ગું હતું. મારૂ કઈ ચાલે એમ હતું નહિ, એતનાં દર્દીમાં એ “મશગૂલ હતો, એમાં જ એને લિજ્જત પડતી હતી.

“પણ છે શું?' સે' ખામોશ રહીને પૂછયું”.

“તે તો કહું છુ. પણુ સાંભળવું છે કોને ? '

અમને પીપળાના પાનની માકક એની જભ ઉપડી : “ આજે સાંજે જરી વહેલો દુનિયામાં નીકળી પશ્યો, બસને સ્ટેશનેપહોંચ્ચે 'ત્યાં જ એ ઉપડી ગઈ એટલે મારા પગ-એટલે કેમગજના પગ-ભાંગી ગયા, મને ચચું ઝે મારે પગતળિયેયથી પૃથ્વીનો ગાળા ખસી યચે ને ધૂળ ઉડાડતે! ઉડાડતો દૂર ચાલે ગયો,..પછી હું પણુ ઘાઉને ભૂ'ડો તે ચાલતો'જ ઉપડ્યો. સારે કચાં કસે ય જતું હતું ? એટલે ક'ઈ વાંધા પણ્‌ ન હતો, ચાલ્યો, ચાલ્યો, તે ઘણું ખધું ચાલ્યો. રસ્તે પેલો વિપિન એની લતાને લઈને જતા હતો તે એતું મે' શું ચે ખગાડયું હશે તે - એણે મને ખોલાવ્યો, ભાઇ, આમ લોક ખીજ'ની ઠેકડી ડરે છે ! પણ હં તો એનું ભલું જ વાંછું છું. એટલું કે એ એને રસ્તે સીધો ચાલ્યો નતો હતો એમ ચાલ્યો ગયો હોત તો સારી વાત હતી. મારા બિચારા અતરતે સંકોરવાનું એને કઈ કારણુ ? પણ્‌ સુખી લોકો બીજના દુઃખ પરથી જ પોતાના સુખનો તાળા મેળવતાં લાગે છે,..પણુ જવા દો એ વાત. પંછી તો બ'હા રોજતી જગાએ ખાસ્સા અઢી -ત્રણું ક્લાક ક્તિતિજને હોદ અડાડીને બેસી રહા. આજના રગે તો સંધ્યાએ ધણાં વરસોથી ચોરી સખેલા કઈ અવતવા જ હતા. આ હું

ખોલું છુ' પણુ રખ્દેશખ્દે મારા મોઢામાંએ રગોતો સ્વાદ હું અતુભવું છું...એમાં હસવાનું શું છે ? આ રેજતી જેમ ગાંડપણુની વાત ગણી કાઢવાની નથી હો !...ના, ના, ભલે ગાંડપણુતી ગણને. પણુ પૂરી સાંભળે તો ખરા, તમે સાંભળવાની ના પાડશે તો મારું થશે શું? ભારા કેટલા ખંધા આપધાત ચડી ગયા છે, પણુ તમે એક ખચી જશો તો આપઘાત કરીને એની વાત હું કોને કહેવા જઈશ ?...જીઓ, પાછા હસ્યા ?...અસ ! આજે સને ખાતરી છે કે હું મારા એકના એક, હિતસ્વી-અરે ભૂલ્યો, હેતસ્વી-ને ગુમાવી બેસવાનો છું. આંજનો દિવસ જ એવો ઊગ્યો છે...વાહ # એમ ત્યારે ડાલા થઈને સાંભળતા હો તો કેવું! પણુ ના, હું કંઈજનહિ કહું......હા, હા. ભૂલી ગયા, મેં જ તમને આગ્રહપૂર્ણાંક Q હેવા માંડ્યું હતું. કહીશ, કહીશ, રજેરજ કહીશ. ભલેને તમે હસે......પછી હા, પછી હું મારે મારી ખેત ઘડી લલકારતા, તે ઘટી ગણગણુતા ચાલવા માંડ્યો. મને થયું કે માડુ થઈ ગયું છે ને ક્યારે જમીશ ને ક્યારે તમારી કને આવીશ. આ કીટલીની પીડા વળગાડી છે ને ?. ચાલતા હતા પણ મન મારું વિપિન મળેલે તે જગ્યાએ ચેટયુ હતું. ખરેખરું કહું છું મને એની અદેખાઈ નથી આવતી, પણ એણે અજાણતાં પણ કરેલા ગૂઢ તિરસ્કાર માટે મારું હૃદય સમસમી રહેતું હતું. * નું કિસીકી આંખેાકા નૂર હૈં' સાથે ડગલાંના તાલ દેતા કચે રસ્તે થઈ તે ઘેર આવું છું તેનું પણ મને ભાન ન રહ્યું. અચાનક પગ આગળ એક કરમાયેલી વેણી આવતી પડી ત્યારે ભાઇએ જરી આંખ મસળીને ઊંચે જોયું. વીજળીના આંચકાથી જાણે મારી ધુન, નશા, નિદ્રા, તંદ્રા, જે કંઈ કહેવાય તે ઊડી ગયું તે સામે ખારીમાં ઊભી તે વેણી સમી કરતીને જોઈ પલક માટે તે જાણે પાષાણુ જેવા, ડધાઈ ગયલેા, જમીનમાં રાપાયલા હાઉં એમ ઊભે રહ્યો. આજુબાજુ જેઉં છું તે ખારીએ બારીએ એવું જ દૃશ્ય. સ્વપનામાં ઊડતા હાઈએ છીએ ને પછી ખરે ટાંકણે પગે સીસું બધાઈ જાય છે એવી મારી દશા થઈ. પ્રચંડ સંપળની મનને એડી લગાવીને માથું ખંખેરતા હું એ મેાહવાટથી વાળ્યો ને પેલા બગીચાની પાટલી પર આવીને બેઠા ત્યારે જરી પૂરા ક્રમ પણ લીધા હશે. મને થયું કે દુનિયા મારી પર આમ ઉપરથી વળી ઝેર ઠાલવવા માગે છે ? સુવ્યવસ્થિત સમાજ અવસ્થિતાને દુર્વ્ય- વસ્થાના નરકમાં લે છે, એમ તે ? ના, પણ હું એમ ધકેલાઉ એમ નથી. મારે મારી પાતીથી વ્યવસ્થા છે. હું એકલે નથી. આ પેલા તારાએ!—ગણાવું નામ્ ? હું સૌને એળખુ છું.પેલી દૂર દેખાય તે રેકરીએ-સે' એ સૌતાં નામ પાડ્યાં છે. પેલો સાગર, પેલી સ'જ્યા, પેલી ઉષા--હું કુદરતતી ઉષાની વાત કરું છું--, એ ખધાં મારાં સાથી છે, આખા વિશ્વતી બ્યવસ્થામાં હું ભળી ગયેલો છું. આ આખું વિશ્વ માર્ડુ છે, હૂં એતો છું. નહિ તો જેનાથી પ્રેમ પામ્યા વગર પલક પણુ જવી ન રાફાય એ આટલાં વરસ કાઢી જ મ શકત ? દુનિયાના નામતી મે' સાવ આશા છોડી દીધી ન હતી. પણુ દુનિયા આમ મારે પગે વેણીએઓ જ ફેકકવાની હોય તે મારે ગ્મે દુનિયાની સાથે નિસ્બત નથી. હું મારે મારી હમણાં ગણાવી તે ટોળીમાં ચાજ પડયે ભળી શકુ છું...અતે મારા એકલાપણાની સોખતમાં ચકચૂર છું..,...અન્તુભાઈ;, આમ ભગજમાં માંડવાળ કરતો લોજમાં જઈ પણેંગ્પો. પેસતાં જ મહારાજે રજની રવગર ફેતેોગ્રાફતા અવાજથી ફરજ સુજબળ ખોલી દીધું, “ રસોઈમાં કોઈ સ્વાદ ન રહે એટલા સોડા આવો છે!, રોઠ !' તે ચાંભળેલું તો ય નવું સાંભળ્યું હોય એમ મતમાં ધૃ'ટતા ઘુ'ટ્તો પાટલે જઈ ખેઠે, એક ને ખીજે કોળિયે મન પેલી વિપિનને મળ્યાની જગ્યાએ જતું વળગ્યું, દુનિયા મારા પર કશાકતું ભચ'કર વૈર લેતી હેય એભ મને વસી ગયું. જડબાં મજબૂત કરીને મે ખાવાતું આગળ ચલાવ્યું. પણુ મગજ આગળથી વિપિનનું” ચિત્ર દૂર થાય જ તો ને ? જ્ામળ આંગળાં કરતાં ચે કોમળ ભાવથી કોઈ પીરસે છે ને એ ખાય છે, સાથે સાથે કેઈ મોતી ચરતાં હંસ જેવો અકટપ્ય આનદ અત્ુભવે છે. આ જછીી ચિત્ર પરથી કઈ

સમન્નતું જ ન હતું કે દુનિયા આ તે મારા પર વૈર લે છે કે ઉલ્લાસ વરસાવે છે.,.,..એટલામાં મહારાજ મારી તરફ આવી

ચડ્યા ને ળોલ્યા? ' એઈ છોકરા, મોળાં શાક લાવ, શાફ ! સૅદને તીખાં ફાવતાં નથી. જીઓનેઃ આંખમાંથી પાણી નીકળી ચાલ્યુ. અમારાં શાકક્રસાણુતી તો મોઈઈ ભભક જ એવી ! કેમ, રેોઠે, બહુ ચમક લાગી ? પણુ અમે તે શું કરીએ ? સૌને ખસ એવાં જ જેઈ એ. કહીને વિજ્ય સ્મિત કરી એમણે કરી ઊંચે ધાંટે ખૂમ પાડી, “ એઈ, શાક મોળાં ! સ્પેશિરલમાં શાક મોળાં ! '......અન્તુભાઈ, શાક મોળાં । !'

કહીને એ 'ખડખડાટ હસી પક્યો. “શા મણે ન હસું ? એ તો મારા ભૂતકાળના અવતારની વાત થઈ! '

ભલે, પણુ આ મીઠ્ઠા ખૂલદિલા યુવાનતી આંખો જે રીતે

ચમકતી હતી તે રીતે એ હાસ્યથી ચમકી શકે નહિ, આંસુતુ' જ એમાં નૂર લું.3ંમ'તતે એની વાતો ફેલાય એ સામે સુદ્થે વાંધો નથી. ક્રોઈ દુશ્મનની વાત કરતા હોય એમ એણે પોતાને પ વિગતો ફર તથ્યતા અતે તટસ્થતાથી કહી

. તદ્ન લાપરવાહીથી એ કહેતો, “એ તો. ખધી મારી મરી ગચેલી જતને લગતી વાતો છે, ૧૯૩૫ નો રહ તે એછે ૧૯૩૩નો છું? એ તો ક્યારનો મરી ગયો, એ વાતને ખખ્ખું વરસ પણુ થઈ ગયાં, અન્તુભાઈ !' આંગળીના વેઢા પર્‌ મને “ તેત્રીસ-પછી આ ચોત્રીસ ને આ પાંત્રીસ-- એમ એ ગણી પણુ આપતો.

એ ગમે તેમ કહે પણુ મતે તો ખખર જ હતી કે એની અંદરનો, ગ્રેમી તે તો કદી મયૌ જ ન છતો. એની છેલ્લા દસકાતી ખધી વાતોમાં એતો ભાવતરસ્ચયો આત્મા તો સતતપણે જળવાઈ રહેલો સપણ દીસતો હતે.3ંમ'તતે એની વાતો ફેલાય એ સામે સુદ્થે વાંધો નથી. ક્રોઈ દુશ્મનની વાત કરતા હોય એમ એણે પોતાને પ વિગતો ફર તથ્યતા અતે તટસ્થતાથી કહી

. તદ્ન લાપરવાહીથી એ કહેતો, “એ તો. ખધી મારી મરી ગચેલી જતને લગતી વાતો છે, ૧૯૩૫ નો રહ તે એછે ૧૯૩૩નો છું? એ તો ક્યારનો મરી ગયો, એ વાતને ખખ્ખું વરસ પણુ થઈ ગયાં, અન્તુભાઈ !' આંગળીના વેઢા પર્‌ મને “ તેત્રીસ-પછી આ ચોત્રીસ ને આ પાંત્રીસ-- એમ એ ગણી પણુ આપતો.

એ ગમે તેમ કહે પણુ મતે તો ખખર જ હતી કે એની અંદરનો, ગ્રેમી તે તો કદી મયૌ જ ન છતો. એની છેલ્લા દસકાતી ખધી વાતોમાં એતો ભાવતરસ્ચયો આત્મા તો સતતપણે જળવાઈ રહેલો સપણ દીસતો હતે.