૧૩ એપ્રિલ, ૨૦૨૩ના દિવસેજલિયાંવાલા બાગ હત્યાકાંડની હૃદયદ્રાવક ઘટનાને૧૦૪ વર્ષપૂરાંથશે.. આ ઘટનાના શતાબ્દી વર્ષ૨૦૧૯માં, ભારતીય સંસદે એક ઐતિહાસિક બિલ, જલિયાંવાલા બાગ રાષ્ટ્રી ય સ્મારક (સુધારા) બિલ, ૨૦૧૯ પસાર કર્યું. ...
૧૩ એપ્રિલ, ૨૦૨૩ના દિવસેજલિયાંવા લા બાગ હત્યાકાંડની હૃદયદ્રાવક ઘટનાને૧૦૪ વર્ષપૂરાં થશે.. આ ઘટનાના શતાબ્દી વર્ષ૨૦૧૯માં,ભારતીય સંસદે એક ઐતિહાસિક બિલ, જલિયાંવાલા બાગ રાષ્ટ્રી ય સ્મારક (સુધારા) બિલ, ૨૦૧૯ પસાર કર્યું. હંમેશની જેમજે , પારિવારિકમાનસિકતાથી ગ્રસ્ત કોંગ્રે કોં સેટ્રિપલ તલાકની તર્જ પર તેનો સખત વિરોધ કર્યો. આ બિલ શા માટે લાવવુંપડ્યુંઅનેકોંગ્રે કોં સેશા માટે તેનો વિરોધકર્યો અનેકઈ રીતેઆ સ્મારક ગાંધી પરિવારની માલિકીમાંથી મુક્ત કરવામાં આવ્યુંતેની કહાણી દર્દનાક છે પણ રસપ્રદ છે, જે વાચકો માટે આ
પ્રસંગેસંક્ષેપમાંમૂકવાનો આ પ્રયાસ છે.
ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના ગૌરવશાળી ઇતિહાસમાં જલિયાંવાલા બાગની ઘટનાનું આગવું સ્થાન છે. પંજાબ પ્રાંતમાં, ૧૩ એપ્રિલેખાલસા પંથનોસ્થાપના દિ વસ અને બૈસાખી ઉત્સવનો અવસર ખૂબ જ ધામધૂમથી ઉજવવામાં આવેછે. વર્ષ૧૯૧૯માં આ તહેવારની સાથેસમગ્ર પંજાબમાં રોલેટએક્ટનો વિરોધ પણ સામેલ હતો. આ રો લેટ એક્ટના વિરોધમાં અમૃતસરના જલિયાંવાલા બાગમાં ભારે ભીડ એકઠી થઈ હતી. વિરોધસભાની માહિતી
મળતાંની સાથેજ જનરલ ડાયર તેની સશસ્ત્ર ટુકડી સાથેત્યાં પહોંચી હોં ગયો અને આખા બગીચાનેઘેરી લીધો અનેચેતવણી આપ્યા વિના ત્યાં હાજરનિ:શસ્ત્ર વૃદ્ધો, મહિલાઓ, પુરુષો અનેબા ળકો પર ગોળીબાર શરૂ કરી દીધો. લગભગ ૧૦ મિનિટ સુધી અંધાધૂંધ ગોળીબાર થયો. ઘણા લોકો ગોળીઓથીમાર્યાગયા. નાસભાગમાંમોટી સંખ્યામાંલોકો કચડાઈ ગયા હતા અનેઘણા લોકો પોતાનો જીવ બચાવવા કૂવામાંકૂદી પડ્યા હતા અનેમૃત્યુપામ્યા હતા.
ઘણા લોકો ઘાયલ થયા. એવુંકહેવાય છે કે મૃત્યુઆંક ૧૦૦૦થી વધુહતો અને૪૦૦૦થી વધુલોકો ઘાયલ થયા હતા.
આ ઘટનાથી સમગ્ર દેશ ગુસ્સામાં હતો અનેદેશભરમાં ઉગ્ર વિરોધ ફાટી નીકળ્યો. ભારે વિરોધનેજોતાં સરકારે ઉતાવળે હન્ટર કમિટી નામની તપાસસમિતિની રચના કરી. આ તપાસ સમિતિ સમક્ષ હાજર થઈનેજનરલ ડાયરે નિર્લજ્જ નિવેદન આપ્યું હતું કે, જો તેમની ગોળીઓ ખતમ ન થઈ હોત, તોતેમણેવધુસમય માટે ગોળીબાર કર્યો હોત, જેથી જે ભારતીયોની ફરીથી બ્રિટિશ કાયદાનો વિરોધ કરવાની હિંમત ન થાય એટલુંજ નહીંઘાયલોનેહોસ્પિટલલઈ જવાની કોઈ વ્યવસ્થા કરવામાંઆવી ન હતી અનેકહ્યુંહતુંકે આ કામ મારું નથી.
જલિયાંવાલા બાગ મેમોરિયલની રચના
મોતીલાલજી નેહરુએ જલિયાંવાલા બાગ હત્યાકાંડની યાદમાં સ્મારક સ્થાપવાનો વિચાર રજૂ કર્યો હતો. ડિસેમ્બર ૧૯૧૯માં આયોજિત અમૃતસરઅધિવેશનનો આ પણ એક વિચાર હતો જેથી જે સામાન્ય જનતાની આહત થયેલી લાગણીઓનેરુઝાવી શકાય.
હવેવા ત કરીએ જલિયાંવાલા બાગ મેમોરિયલ ટ્રસ્ટ બિલ અંગે. આ બિલ ૭ ડિસેમ્બર, ૧૯૫૦ના રોજ સંસદમાં રજૂ કરવામાંઆવ્યું હતું. અનેત્યારબાદજલિયાંવાલા બાગ નેશનલ મેમોરિયલ એક્ટ ૧૯૫૧માં અમલમાં આવ્યો હતો. તેપછી તેની છૂટીછવાયી બેઠકો થઈ હતી અનેરાજ્ય કે કેન્દ્ર સરકારનીગ્રાન્ટમાંથી અથવા જાહેર યોગદાનમાંથી કેટલીક રકમ એકઠી કરવામાં આવી હતી, પરંતુકોંગ્રે કોં સ પક્ષ તરફથી ક્યારેયરે કોઈ આર્થિક સહાય આપવામાંઆવી ન હતી.જો કે જોવા નુંએ છે કે, કોંગ્રે કોં સ આ ટ્રસ્ટના કામ પ્રત્યેક્યારેયરે ગંભીર અનેસમર્પિત રહી નથી. ટ્રસ્ટના આજીવન સભ્ય અબુલ કલામ આઝાદનું૨૨ ફેબ્રુઆરી,૧૯૫૮ના રોજ અવસાન થયુંહતું, ડૉ. સૈફુદ્દીન કિચલુનું૯ ઑક્ટોબર, ૧૯૬૩ના રોજ અવસાન થયુંહતુંઅનેનેહરુજીનું ૨૭ મે, ૧૯૬૪ના રોજ અવસાન થયું
હતું, પરંતુતેખાલી જગ્યાઓ ક્યારેયરે ભરવામાંઆવી હતી કે કેમ તેઅંગેકોઈ માહિતી સરકારી રેકો રે ર્ડમાંથી ઉપલબ્ધ નથી એવું કેન્દ્રીય સાંસ્કૃતિક મંત્રીપ્રહ્લાદ પટેલનુંનિવેદન સામેઆવ્યુંછે.
એમેન્ડમેન્ટ બિલ ૨૦૧૯ની જરૂર કેમ પડી ?
કોંગ્રે કોં સ પાર્ટીએ મેમોરિયલ ટ્રસ્ટનેપાર્ટીની પ્રવૃત્તિ તરીકે ગણી અનેતેના રાષ્ટ્રી ય ગૌરવ અનેમહત્ત્વની સંપૂર્ણઅવગણના કરી. ફેબ્રુઆરી ૧૯૭૦માં, શ્રીમતીઇન્દિરા ગાં ધીએ, ટ્રસ્ટના અધ્યક્ષ તરીકેની તેમની ક્ષમતામાં, ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટીઓ વતી એક ઠરાવ પસાર કર્યો અનેતેના પર અધ્યક્ષ તરીકે હસ્તાક્ષર કર્યા, પરંતુતેટ્રસ્ટમાં ક્યારે જોડા યા તેઅંગેરેકો રે ર્ડ પર કોઈ આધાર નથી અનેતેસમયેકોંગ્રે કોં સના પ્રમુખ બાબુજગજીવનરામજી હોવા છતાં તેઓ ટ્રસ્ટ સાથેકેમજોડાયેલા ન હતા, તેનો પણ ઉલ્લેખ નથી . ૧૯૯૮માં, જ્યારે સોનિયાજી કોંગ્રે કોં સનાં અધ્યક્ષ હતાં, ત્યારે તેમની અધ્યક્ષતામાં ટ્રસ્ટની એક બેઠક મળી હતી,પરંતુઅટલજી, વડા પ્રધાન હોવાનેકારણે, તેબેઠકમાં ભાગ લેવા માટે આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું ન હતું. ૨૦૦૬માં, ટ્રસ્ટનું માળખું ફરીથી બદલવામાંઆવ્યું હતું અનેવડા પ્રધાનનેટ્રસ્ટના અધ્યક્ષ બનાવવામાં આવ્યા હતા, પરંતુએવા કોઈ રેકો રે ર્ડ નથી કે જે દર્શાવી શકે કે મનમોહન સિંહે તેમના વડાપ્રધાનપદ દરમિયાન ક્યારેયરે ટ્રસ્ટની બેઠકની અધ્યક્ષતા કરી હોય. આ ટ્રસ્ટની કોઈપણ બેઠકમાં ૧૯૯૦થી ૧૯૯૮ વચ્ચેટૂંકા ગાળા માટે રહેલા અન્ય કોઈવડાપ્રધાનનેબોલાવવામાંઆવ્યા હોય તેવું પણ ક્યારેયરે બન્યું નહીં.હીં ઇન્દ્રકુમાર ગુજરાલજીને૨૦૦૫થી ૨૦૧૦ના સમયગાળા માટે ટ્રસ્ટના નામાંકિત સભ્યબનાવવામાંઆવ્યા હતા, પરંતુતેઓ જ્યા રે વડાપ્રધાન હતા ત્યારે તેમનેક્યારેયરે ટ્રસ્ટની બેઠકમાં બોલાવવામાંઆવ્યા ન હતા અનેન તો તેમનેટ્રસ્ટના
સભ્ય બનાવવામાંઆવ્યા હતા.આ રીતે, ટ્રસ્ટની કામગીરી માટે કોઈ ખા સ કાર્યવાહી કરવામાં આવી ન હતી, પરંતુજે કંઈ થયું તેમાં નિયમોનેહોલ્ડ પર રાખવામાં આવ્યા હતા. આઘટનાઓ પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે, કોંગ્રે કોં સ પાર્ટીએ ટ્રસ્ટના નીતિ-નિયમો અનુસાર નહીં પણ પોતાની અનુકૂળતા મુજબ ટ્રસ્ટ ચલાવ્યું હતું. ટ્રસ્ટના આટલા
લાંબા કાર્યકાળ દરમિયાન, જલિયાંવાલા બાગમાં શહીદ થયેલા શહીદોના પરિવા રના કોઈપણ સભ્યનેઆ ટ્રસ્ટમાં સભ્ય તરીકે સામેલ કરવામાં આવેઅથવા નામાંકિત કરવામાંઆવેતેની ક્યા રેયરે ચિંતા નહોતી કરવામાંઆવી.
કોંગ્રે કોં સેઆ બિલનો વિરોધ કેમ કર્યો ?
જલિયાંવાલા બાગ રાષ્ટ્રી ય સ્મારક (સુધારા) બિલ, ૨૦૧૯ ૨૯ જુલાઈ, ૨૦૧૯ના રોજ લોકસભામાં રજૂ કરવામાંઆવ્યું હતું. અગાઉ તેને૧૬મી લોકસભામાંપણ પસાર કરવામાંઆવ્યુંહતુંપરંતુકોંગ્રે કોં સ અનેતેના સમર્થિત પક્ષોના વિરોધનેકારણેતેરાજ્યસભામાંપસાર થઈ શક્યુંન હતું. બિલની ચર્ચાદરમિયાનકોંગ્રે કોં સની આગેવાની હેઠળના પક્ષોએ આ ખરડાનો વિરોધ કર્યો હતો અનેદલીલ કરી હતી કે, તેવિરાસત સાથેરમત છે. તેમની દલીલોનેફગાવી દેતાંસાંસ્કૃતિક મંત્રી પ્રહ્લાદ પટેલેજણાવ્યુંહતું કે, સરકારનો હેતુઆ ઐતિહાસિક સ્થળનેરાષ્ટ્રી ય સ્મારક બનાવવાનો છે, રાજકીય સ્મારક નહીં.હીંઆવી સંસ્થાઓનું રાષ્ટ્રી યકરણ થવુંજોઈએ, રાજનીતિકરણ નહીં.હીં કોંગ્રે કોં સેછેલ્લાં૪૦-૫૦ વર્ષોમાં સ્મારક માટે કંઈ કર્યુંનથી અનેકોઈપણ પક્ષ જલિયાંવાલાબાગ જેવા જે રાષ્ટ્રી ય સ્મારકની માલિકીનો દાવો કરી શકે નહીં.હીં જલિયાંવાલા બાગ રાષ્ટ્રી ય સ્મારક અધિનિયમ, ૧૯૫૧ હેઠળ, કોંગ્રે કોં સ અધ્યક્ષ આ ટ્રસ્ટનાકાયમી સભ્ય હતા, પરંતુસુધારા મુજબ, કોંગ્રે કોં સ અધ્યક્ષ આ ટ્રસ્ટના સભ્ય રહેશે હે નહીં અનેતેના બદલેવિપક્ષના નેતા અથવા જો કોઈ ન હોય તો પછીસૌથી મોટા વિપક્ષના નેતાનેસભ્ય બનાવવાની જોગવાઈ છે અનેઆ કોંગ્રે કોં સના વિરોધનુંમુખ્ય કારણ છે.૨૦૦૬ના સુધારા મુજબ નામાંકિત સભ્યની મુદત ૫ વર્ષમાટે નક્કી કરવામાંઆવી હતી, તેના બદલે, સુધારા વિધેયકમાં, નોમિનેટેડ સભ્યની મુદત પૂર્ણથાય તેપહેલાં જ જરૂરિયાત મુજબ દૂર કરવાની જોગવાઈ છે અનેઆ કાયદેસરનું છે. રાષ્ટ્રપતિ કે રાજ્યપાલ સહિતના ઉચ્ચ અધિકારીનેમુદત પહેલાંહટાવી શકાય તો ટ્રસ્ટના સભ્યનેકેમ નહીં ? રાજ્યસભામાંઆ બિલની ચર્ચામાંમાન. સદસ્ય સુધાંશુત્રિવેદીએ યોગ્ય રીતેકહ્યુંહતું કે, સિસ્ટમ શાશ્વત છે,કોઈ પક્ષ નહી, પક્ષોમાં ભાગલા હોઈ શકે છે અનેતેબન્યું છે, જેવું જે ૧૯૬૯ અને૧૯૭૮માં કોંગ્રે કોં સમાં થયું હતું. બિલની ચર્ચાદરમિયાન એ વાત પણ સામેઆવી કે, જલિયાંવાલા બાગના ઐતિહાસિક સ્થળની હાલત ખૂબ જ દયનીય છે, ત્યાં કોઈ યોગ્ય વ્યવસ્થા નથી. આટલાં વર્ષોમાં કોંગ્રે કોં સ સંચાલિત ટ્રસ્ટદ્વારા આ જગ્યાના વિકાસ માટે કોઈ પગલાં લેવામાંઆવ્યાં નથી. ચર્ચાપછી, કોંગ્રે કોં સેવોટિંગ દરમિયાન વોકઆઉટ કર્યુંઅનેઆ સુધારા બિલ લોકસભાઅનેરાજ્યસભા બંનેમાંપસાર થઈ ગયુ
