સત્યનું દર્શન

છેક છેલ્લી પળે અતે તે પણુ લગભગ મૃત્યુતી શય્યા પર્‌ માત્ર થોડે વખત એતું માં અનિર્વચતીય આન 'દથી'ઝળહળી ઉઠયું. હતું, એમ કેટલાકે કહ્યું હતું. એકઃપછી એકે સઘળા ડગી ગયા હતા, જ્યૉરે' સીતાઃ પુર્‌_ અતે. માણેકનગર વગ્ચેમોટરબસ શરુ'થઈ ત્યારે સંધળા ટપ્પાવાળાએ પહેલાં તો સંપ કર્યો, પછી અયોગ્ય હરીફાઇ ફરી. પછી અદેખાઇઃ શર કરી, અંતે. “ મોટરબસ' વિષે, પોતપોતાની રીતે, ઉતાર્એને' કહેવાતાં ખોટા રીપોર્ટ પણુ તૈયાર. કર્યા. એટલું છતાં' છેવદે તો હાર્ધાઃ ભાગ્યા $ તે' હરી ફાઈમાં ન ટકવાથી જુદે જીદે ધશ્રે- વળગીઃ ગયા, કેએ મજૂરીઃશેધી લીધી; કોઇએ ધેડો' વેચીતે ળળદ' લીધે તે એકે કર્થ,- કોઈએ ધેડાતે વેચીને હાટરીઃ માંડી. માત્ર ધતોભગત છેવટ- સુધી! ટકી રણો. એ પહેલેવી-જ ટપ્પાવાળાતી, ટોળીમાં ભળ્યો નહતો. ચ્રેણે કોઈની અદેખાષ! તં કરી;, હરિફાઇ ત' કરી; જુઠીણું' ફેલાવ્યું₹નહિ. બસ; પોતામેટપ્પો, ધોળે ધોડા તે પોતે ત્રણે નિયમસર હમેશાં સ્ટેશને હાજર રહેતાં. કેઈ ઉતાર મળે તો લઈ લે. 'કે!ઇ ન આવે તો ભજન ગાતો ગાતો પાછે ફરે. કયારેક રાતના દસ વાગે પણુ સકતતે। ધક્કો થાતો; પણુ ધનોભગત પોતાનાં ભજનને સાથી માનીને આનંદથી પાછે! ફેરી જતો. એતે પહેલેથી જ ખબર હતી કે આપણે ટપ્પો કાંઇ સોટરબસતી હરીફાઇમાં ટકી શકે જ નહિ

અને તે છતાં ધનાભગતના ટપ્પામાં ખેસવાવાળા પણુ તીકળતા. ધેર મોડા પહોંચવા માટે જ કેટલાક એમાં ખેસતા. તો દાઇક વળી ધનાભગતના ભજનના રસિયા પણુ નીકળી આવતા,

ધનો જતને કોળી હતો. નાતો હતો ત્યારે ચોરી કરતો, મેટ થમે। ત્યારે ખાતર પાડતો. ચોમાસામાં એની વહુ ઝમકુડીની સાથે નદી કાંઠે વાડો કરૈ, શિયાળામાં બકાલું વેચે. ને ઉનાળામાં ચોરી કરે. એમ એણે જુવાતી વટાવી નાખી. એની પ્રૌઢ અવસ્થા થઇ ત્યારે ઝમકુડી હજી જુવાન જેવી હતી. એટલે ધના ભગતને મૂફીને એ ભાગી ગઈ.

પધનાએ તે દિવસથી ટપ્પો કર્યા હતો, અને બારે મહિનાતો એક ધારો ધધો મળવાથી એતું ચિત્ત કાંઇક સ્થિર થયું હતું. પછી તો એતે ટપ્પાના ધોડા સાથે મૈત્રી બતી ગઈ. કારણકે હમેશાં સવારસાંજ ગના સંગમાં એને ખે ધડી આન'દ આવતો. વળી સીમમાં લહેર કરતાં ચાલ્યું જવું ને ભજન ગાતાં જવાં એ અનેરો આન'દ પણુ એના જવનમાં તવો રસ પૂરતાં હતાં. લેક્ટાએ એનાં ભજન સાંભળ્યાં માટે ધનો ભગત એવું નામ આપ્યું. એતે પણુ પોતાતા નામની સાથે ન્નેડાયેલ “ ભગત ” શખ્દતી પ્રતિદાનો એવે! લોભલાગ્યો કે એ ખોટા ખોટા થાતાં સાચે! જ ભગત બની ગયે. એમાં એતો એકધારો કૉઇક નિરાંતનો ધધો ને હમેશાં સીમમાં બે ચાર માઈલતે। ફેરો બહુ મદદરૂપ થઇ પડ્યાં. ધનો ચોરી કરતો કારણુકે નવરાશનો વખત એને રહેતો અતે લે[ફોની બેદરકારી ભરેલી રીતભાત અને વિલાસનું પ્રદર્શન બસે એને ચોરી કરવા ઉસ્‍્કેર્તાં. વળી ચોરીમાં સળેલે। વિજ્ય અતે ચોરી કર્યા પછી ઝમકુડી સાથેનો! આન'દ એતે વધારે સાહસિક થવા ગ્રેરતાં. પણુ ઝમકુડીએ આપેલે। વિશ્ચાસધાતનો ધા ભૂલવા તે એકધારા ધ'ધાસાં પડયે. અને તેમાં એ ધા ભૂલવાની એને તક મળી ગઇ. ખરી રીતે તો, ચોરી કરતાં તે કાઇ દિવસ પકડાયો! નહિ, માટે જ ચેર થાતાં રહી ગગે।. પછી તો ધના ભગતને ટપ્પો બહુ જ માનભર્યું સ્થાન ભોગવતા થયે. અને ધનતાએ પણુ જ્યારે સધળા ટપ્પાવાળા ડગી ગયા ત્યારે પણુ પોાતાતું ગાડું ચલાવ્યે જ ર્‌ખ્યું | સીમમાં જ્યારે ખે જણા ચાલ્યા જતા હેોય-કેઇ

ઉતાર નહાય ને ધતો! તથા તેનો! ટપ્પો હોય, ત્યારે ધને ભજન લલકારે તેમાં એર્‌ ખૂૃખી આવતી; સીમતો છુટ્ટો પવન આવતો હોય ને ધને ગાતો હોય, એ વખતે ધોળે ઘોડો પણુ ધનાને સમજતો હોય તેમ પોતાની ચાલમાં અમુક ' જતને ફેરફાર કરી નાખતો. ધનાને ખખર હતી કે ધેડે બધું ય સમજે છે. જે રસ્તા પર વીસ #પચીસની કતાર

ચાલતી ત્યાં પોતે એકલે! જ ચાલે છે. ને એક દિવસ ધતે પણુ થાષીતે મને તજી દેરો, ષતા સાનતો કકે ધોડેો આ વાત સમપ્ૃજે છે.પણુ ધને! પોતાની જરસારેયાત વધારેમાં'વધારે -ધટારીને પણું ઘોડાને નિભાવી રહ્યો હતો. કારણુ કે વિશ્વાસઘાતતે। ધા કેવો સોંસરવો તીકળી જાય છે,. .એ. ધનાએ અનુભવ્યું હતું. ધાોડાને જદગી સુધી ટકાવવાની 'એતી ' મહેનત પણુ એ વિશ્વાસધાતના દેોષમાંથી સુક્ત રહેવા માટે જ- હતી.

હવે ટપ્પો રાખવામાં ડહાપણુ તો ન જઃ હતું. પણુ. ભગતને ડહાપણુ કરતાં વિશ્વાસધરાતતે ધાઃવધારે ખૂ'ચતો। હતોઃ એ સાચા દિલથી કહેતો કે પશ્વર અમતેઃ નભાવ્યે * જયઃ છે ત્યાં સુધી તો મારે ધેડે કયાંય દેવો નથી:

છઠ

પણુ અંતે ય'ત્રતી સામે જેમ હરીફાઇ: સુશ્કરેલઃ હતીઃ તેમ ટકવું પણુ મુશ્કેલ હતું. લોકોએ સમય અતે સ્થળ. વિષે યુગનું સ્વરુપ સમજને તે પ્રમાણે. વત'વામાં ડહાપણુ* તે સહીસલાસતી સાન્યાં હતાં. એટલે એક વખત એવે। આવ્યોઃ કરે કાંતા ધનતાએ ધ'ધાતો ત્યાગ ફરીને ખીન્ને ધ્‌'ધે!ઃ. લેવે।ઃ જોઇએ, અથવા ખીનેે ધ'ધો ચલાવીને ટપ્પાનું ' નાસ રાખવાની ખાતર વ્યર્થ પ્રયાસ કરવે। નનેઇએ. કે; પછી પોતાની જર્‌ર્યાત ઓછામાં એછી કરીને માની લીધેલા ધર્મ માટે અગવડે વેઠવી ન્નેધએ.

ધનાએ ઘણું ધણું મંથન કર્યું, પણુ એતું મન કે૪ઃ રીતે માનતું ન હતું, હું આજે આટલાં વષે' ધોડાને. દગે આપીશ તો દગાખોર તો નહિ ગણાઉં ?-ધનતાના જીવનમાં મહાન ત્યાગનો, ભય'કર્‌ ર્ણક્ષેત્રને કે સાહસને “કઇ પ્રશ્ન કયારે ય આવ્યો ન હતો. એના જેવા ગરીબના જીવનમાં, લાખાના ત્યાગની કે કતલ થઇ જવાની પળ તો કયાંથી આને ? એને
તો આજે આ એક જ નાતે પ્રશ્ન આવ્યો : ધોડાએ મારી , ખૂબ સેવા કરી. હવે એને આ ઘડીએ તજું તો પાપ કહેવાય કે નહિ ₹-માણુસ, સાણુસ પ્રત્યે એમ કરે તે! પાપ કહેવાય, ત્રયારે. આ ધાપ કેમ નહિ ?'

અને એ ખીજે દિવસે નિયમ પ્રમાણે સ્ટેશલે ઉભો હતો ! કેટલાકે' એતી સશ્કરી કરીઃ કેટલાકે એને ગાંડો સાન્યોઃ ધનાએ કહ્યું કે ગમે તેમ મતે સુજ્યું તે હું કરૂં છું. ઘોડે! તે' ટપ્પો! ચાલવાં' જ ન્નેઇએ.

છઠ

એક દિવસ રાત અંધારી હતી.

મે!ટર, બસ. ખોટવાઇ જવાથી જરા મોડી આવી. ખે ઉતાર ઉતર્યા તે ધના ભગતના ટપ્પામાં ખેસીમે ચાલી નીકળ્યાં, ગક બૈરી હતી. બીજે ચૌદ પદર વર્ષ તે છોકર! હતો.

ટપ્પો તેની, મંદગતિ પ્રમાણે ધીમે ધીમે ચાલ્યો. ધના ભગતે રસ્તામાં શ્મજન ગાયાં, ધોડા સાથે વાતો કરી: “બપ ! આવતી કાલે હું નહિ હોઉ તો તને ક્રેણુ જાળવશે? તું તારે છઠ્ઠો ચરી ખાજે ને ધનાભગતતે ભૂલી જાજે. '

“ ભગત ! કાંઇ ધેડાની બહુ માયા લાગી છે ? દેખાય છે તો ટારડું | ચાલવામાં ય કાંઇ શુકરવાર નથી, ' ભગતની વાત ઉપર છોકર! ટીકા ફર્યાં' વિના રહી શક્યો નહિ.

“હું આજ જુવાન છો નાં ખાપ?'

* હા.” ક

“અથે આજ તારું જેમ જળને તતે શેઠ નેકર રાખે, ને પછી ઘરડો થા એટલે કાઢી મૂકે, “ઈ નયા, કયાંને ? '

“ગલઢા થાઈત'# ખે પૈસો પાસે હાથ તો ખાઈ *પણુ આ ધોડું શું ખાય ?-અતે એણે જુવાતીમાં. “શરીર તોડીને મતે ખવરાવ્યું એતું શું ? અતે આજ એતે છેડી દઉં તો એતી મૂંગી વાણી કાંળ ન ખોલે ?'

'મગી વાણી તો ખોલતી હોય ૪ બોલે. અટલે કાંઇ ટારડા પાછળ હેરાન થવાય ?”

“ઈતોા પાળે એનો ધર્મ. તમારે હેરાન ન થવાય. માર્‌ ભગતને થાવું નજેઇએ. '

ભગત ત્યાર પછી કાંઇ ખોલ્યો નહિ. પણુ એતું મન અકાર્ણુ ઉદાસ બતી ગયું હતું. ધ

ટપ્પો ઉભો રહેવાના વખત આવ્યો. છોકરો તીચે ઉતર્યો. ખાઇ પણુ પોતાનું પોટલું સંભાળીને નીચે ઉતરી, રસ્તા પરના ફાનસના ઉજાસમાં ભગતતે ચહેરો જરા જર્‌। દેખાયે।.

' ભગત | એઓળખો છે ? હું ઝમડુડી. ' બાઈ ભગતની સામે આવીને ખોલી.

“મતે ખબર છે બાપ! તું ટપ્પામાં ખેડી છો, ૪, મને ખબર્‌ પડી ગઈ* તી. તારૂં ભાડું' ન લેવું જે, પણુ માર્‌ા ધોડાને શું ખવરાવું ? તું ઝ્યાંથી આવી ? '

ઝમકુડી કાંઈ ખોલી નહિ, પણુ છોકરાના માથા પર હાથ મૃૂઝીને ભગતની સામે નનેઈ રહીઃ “ આતે આશીર્વાદ આપે. આ મારે છોકરે. ,

ભગતે છોકરાની સામે ખે પૈસા ધર્યા? “ અત્યારે તો આટલી પહોંચ છે |' ,. ી

“ રહેવા ઘો, રહેવા દ્યો, તમારું ભગતતં લેવાય ?
રસ્તે તમારી વાત સાંભળી ઈ થોડુ છે. જૂએને, આતે બાપે મતે કાઢી મૂકો. તમતે ખબર છે નાં ??

“ એમ ? શું વાંધો પડચે। ? મને ક્યાંથી ખબર હોય ?'

“વાંધામાં તો પ જ. જુવાન તે ધોળી વહુ મળી ગઈ | આપણું વરણુ ! બાઈડીયું હાડહાડ છે | અટલે સને કાઢી મૂકી, મારી આટલા વરસની મહેનત એણે ખાધી, અને હવે કાઢી મૂકી. અટલે પાછી જુનવાણી ગામને આરારે આવી. મસા દીકરા મજુરી કરી ખાશું. *

“ભલે ભલે તારે ફાં કામકાજ હોય તો ય કહેવરાવજે.'

ભગત વધારે કાંપ બોલ્યો નહિ. અને એણે ધીમેથી ટપ્પો હકારી લીધો. દાસ જીવણૂતું ભજન ગાતો ગાતો યાલ્યે। ગયે.

હ ' સારો બેટો ! માંદો પડયે પણુ વાત મૂકતો નથી. ' માટર્‌ બસવાળા ચાતે। કપ પીતાં પીતાં વાત કરી રહ્યા હતા, ભારે ચોમાસં હતું, આઠ દ્વિસની હેલી હતી ને ભગત માંદો હતો. ખે'ચાય તેટલું ખેંચીને સમય જાળવતે. પણુ આજે આવી શડ્યો ન હતો એટલે મોટર બસવાળા એની ઠેકડી કરતા હતાઃ “ મારો ખેટો ! જબરો છે હો | ' અરે ! જખરે શું ?:-એકવેનીલે છે, પૂની છે. એમાં ને એમાં મર્‌વો છે !ઃ “ સરવા તો પડયે છે !' હંખીજા' વિશેષણે।તે અભાવે 'સૌ સામે સામે જેઇને આ "એક જ વિશેષણુ ભગતને લગાવી રહ્યા હતાઃ “ મારે! બેટો !”

પણુ ટપ્પો પાસે આવ્યો [ત્યારે ખબર પડીકે ભગત નથો,

' ભારે થઇ ! એલા ભગત તો નથી લાગતે.. '

“જાણુ છે ત્યારે ? હાથે કરીને ભૂખમરે। વેઠવા વાળે! '

“એ લા | આ તો ઝમકુડીનો છોકરો ! મારો ખેટે ભગત પણુ ભારૈ છે. ઝમકુડીને સમજવી .લાગે ,છે, ' .એટલામાં ટપ્પો છેક પાસે આવ્યો. ઝસકુડીનો જુવાન છોકરો નીચે ઉતર્યો, સૌ એની સામે જોઈ રહા. અંદર અંદર હસવા લાગ્યાઃ “ કોણે મોકલ્યો છે પૂછો તો ખરા? '

કાણે મોકલ્યો છોકરા ? ભગત કેમ નથી આવ્યા?

' ભગત બહુ માંદા છે. તે ધોડે હવે અમે સંભાળી લીધો છે. ' છોકરે નિખાલસ જવાબ વાળ્યો.

' તમે? તમે કેણુ ?'

“ મારી મા તે હું. '

“ હાં, હાં, ' પૂછનારે જવાબ વાળ્યો. “ હાં હાં ' તા તીખાશ ને કટાક્ષ ખત્તે ભારોભાર હતાં. પણુ તે ઉપશાંત છેવટના ભાગમાં મીઠાશ ભરેલું ઝેર પણુ મૂકયુંઃ “ હા મારા ભાઈ, ધરતો ધધો તો થયો, ને તે પણુ પાંચ પેસા

મળે એવે “બીજ ભાઈબંધ સામે આંખ મારીને તે.હસતો હસતો ખચી ગયે.

છોકરે સઘળુ' ન્નેયું ન ન્નેયું કર્યું. ટ્રેઇન આવી. કે!ઇ ઉતારું એના ટપ્પા તરકૂ આવ્યા નહિ. પણુ [તેણે કાંધ, ત બન્યું હોય તેમ ધીસેથી ટપ્પો! ધર તરક વાળ્યો.
“જને જે, ભાષ ! ટપ્પાવાળાતે માર્ગ આપે, આપણી મોટર ઉંધી વળી જાશે | ' દરેક જણુ મશ્કરી ફરતો ગયે, છે[કરો રડવા જેવો થઇ ગયે. એટલામાં એક બાઈ ને ભાઇ તેના ટપ્પામાં ચડી ખેઠં.

' અજબ સ્જુ/તિ આવી હોય તેમ છોકરો ટપ્પો હાંકી રહો હતો.

છેવટના દ્વિસે!માં ઝમકુડી, કેઈ આંતર સ્કુરણાથી પોતાતી મેળે જ, ભગતતી પથારી સાચવી રહો હતી, કદાચ ભગતતા જીવનની મીઠાશ જેઝ એણે ભૂતકાળને ડાધ ધોધ નાંખવા માટે આ કર્યું હોય કે પછી ખીજ ધણીએ જે વિશ્વાસઘાત કયો તેનાથી પોતે વધુ ડાહી બતી હોય. પોતાના ટપ્પાતે હમેશાં નિયમિત સ્ટેશતે જતો જેઇમે, ભારે ચિતાથી સુકંત થયે! હોય તેમ, ભગત મતમૉં તે 'મતમાં હસ્યા કરતો હતો.

આદે દિવસ પછી ખબર પડી કે ભગત મરી ગયે છે, પણુ મરતી 'વખતે તેના દિલમાં આન'દ હતો. મોં ઉપર ગ્રસન્નતા હતી. ન સમજાય એવી શાંતિ હતી.