એક ર્દાશ્

ગઈ રાત્રે જરા વરસાદ પડયો હતો તે એક ભાંડિયં ફૂતરૂં થર્થરતું એશરીમાં ચડી આવ્યું હતું, એટલે ગતે સ્વાગત કરીતે પગથિયાં પાસે જરા એવી ' એડ્સિ ' જેવું કરી આપ્યું હતું, અલબત, રત્રે એણે એક, દહ, અહી, . સાડાત્રણ તે ચાર એમ પાંચેક વખત જ્યારે એતા સાતિમધુએએ નૃ ગાત કે સંગીત કવો ત્યારે સાથ પૂરાબ્યો હતો, અતે ગીતાતા પેલા પ્રસિ “લેક ચ સિશ્ઞાવું ખરે રહસ્ય સેવકતે સમજાવી દીધું હતું, પણુ પાંથ-સાડાપોંય વાગે તો તેણે, ,ભેર્વીથી ગણુ' સા કરવા માટે કે ગમે તે કાર્ણુસૂર્‌, અખૂટ (વારૂપ્રવાહુ ચલાવ્યા,

એટલે ઊઠવું જ પડયું, શ્રીમંત ભીખારીતે હડસેલી કોહે તેમ તેતે ધર્આંગણેથી રવાના કુ પણુ ભાષ્શ્ર , ડિ મારવા ધારેથી હ્વાકડી, જે કે પોતે ભાંડિઉપરાંત કાણા પણુ હતા છતાં, કેોણુ જણે ક્રેમ, તેને વાગવાને બદલે પગથશિયાના પથ્થર્તે વાગી. અઢી રૃપિયા ખરચીને છેક સીમલાથી લાવેલી લાકડી ભાંગીને બે કક્ડા બની ગ, અને બે મળીને એક થાય એ તો ગણિત વિરુદ્ધ હોવાથી હવે એની આશા છોડી. જેસથી એક કકડાને દૂર ફેકી દીધો. એનો “ તડાંગ ' સપણ અવાજ સ ભળાયે! અતે 'વૈરતૃપ્તિના મોંઘો આનદ, જેવો ત્રપિસુનિએએ ઝ્ડગ્વેદમાં વર્ણવ્યો છે તેવો, કાંઈક હદયમાં સ્જીયો-ન સ્ક્ચો તે પહેલાં “ આયરે !' બોલીને કપાળે હાથ ઇઈ ને. આવતો અમારે પટાવાળા ન્નેવામાં આવ્યે

“ અરે ! તમતે વાગ્યું ₹-મહુ વાગ્યું ? *---એમ સવાલ. કરીને નીચે ઊતરૂં છું ત્યાં શ્રી બાંડિયાભાઈ, તેમના ત્રણુ મિત્રો વધારે પડતું સ્વાગત કરવાની તૈયારી કરે છે તે ને'ને, ઝૉપા "પાસેથી જ, ઊભી પૂ'છડીએ નાસતા પાછા આવ્યા. ને પટાવાળાના પગમાં જ અટવાયા. લાકડીના હસણાંના જ મારતે લીધે અવિશ્વાસુ જવન ગાળવાની મતેર્્ત્તિ હોવાથી “એ કરડયું' કહીને તે કુધો, ને તેના હાથમાંથી નીચે. પડેલ લેટાતે અવાજ ચોખ્ખો સંભળાયો. હવે તો બાંડિયાને. મારવો જ એમ વિચારીને લાકડીને જરાક પાછળ સંતાડી, “તુ તુ? કહીને બાંડિયાભાધ્તે ભોળજવ્જ્યા ને તેમના તરફ. જેરથી લાકડી ફેકી; પણુ બાંડિયોન ચાલાક નીવડચે। ને માત્ર એકબે પગલાં જ ૪. હેઠીને તેણે ધા ચૂકાવી દીધે|ઃ ને વ્યથૂ' જતા ધા તરક્‌ જરાક ન્નેઇતે મશ્કરી કરવા સાટે પૂછડી હલાવજ્તી સામે ઊભો રલ. પણુ ધા વ્યથ ન ગયે.ખમારો “પાડોશીને! ફૂતરે। બાંડિયાને જેતે દોડયો આવતો ડતો તેને જ વાગ્યો. ખીજવાટમાં તે ખીજવાટમાં ખાંડિયાને કડીને પટાવાળાને કેટલું વાગ્યું છે તે જેવા તરફ હું વળ્યો.

સવારતી આવી શરૃઆતતે। શોક ભૂલવા માટે સાત ન થયા ત્યાં તો બહાર નીકળી પડયે. વિક્ટોરિયા બાગમાં જવાતો વિચાર હતો, પણુ પાછળથી તે ફેરવ્યો. બરાબર એલિસખષ્િજ નજીક આવ્યો ત્યાં સામેથી શ્રીયુત ન'દન'દત અતે હૈંસહેસન બન્ને ચાલ્યા આવે. આ બત્તે ગૃહસ્થાતી ખૂબીખામી જે ગણો! તે એટલી જ કે નને તમતે ચેટે તે! ખાસ્સા સાડાચાર કલાકતો મેળ ૨ાખવાતેો ! “ શું સમજ્યા મારા ભાઇ હૈ? એમ કહેતા જાય, તમારા ખભાતે ટાપલી લગાવતા ન્નય, ને 'વાત ઉપર્‌ વાત--પોતે ર્ણુપિ'ગળ વાંચ્યું “છે, કવિતા કરી છે, હસ્તલિખિત માસિક કાઢયું છે, કક્કડ રહેવું છે, પર્‌ણુવું નથી વગેરે વગેરે,---મધી આકાશમાં રહેનારી કૅચે? “નય, ગએમનાથી બચવા એલિસષ્િજ પાસેથી જ નીચે સાબરમતી તરક્‌ વળી ગયે. ત્રાંસી આંખે, વખતે તેમને જવાતો લાગ મળે એ ખરા હેતુથી, અને હમણાં લેકે “કર્‌ા? “કરા બહુ ફૂટે છે માટે જરાક કલારસિક જણુવાની ખાતર, ત્યાં મંદિર પાસે એક ખે પૂતળાં પડવાં છે તે જવામાં થોડીવાર રોકાઈ ગયો, પણુ હજી તો પૂતળામાં હનુમાન છે કે ગણુપતિ એ પૂરા ઓળખી શકું તે પહેલાં તો ખભા ઉપર ચિર્‌ પોરેચિત ધરખો! પડયો, “ અમે તમને જોયાં હો મહેરબાન ! એટલે અમે પાછળ જ આવી ચડયા !' પાછો કરીને જેઉં છું તો જેમના, ભયથી , ત્રાસીને, મૂળ ખાઇ ગચેલા પથ્થરના પૂતળાતું શરણુ શેોધેલું, તે જ શ્રીયુતો--નંદનંદન અને હેસહંસન--ઊભેલા ! થ* ભારતીય કરના અવસેષો કેવી દુરીદશામાં છે એ જેવાનું છે સા'બ !' * શ્રી. હસહ'સન કળાતે। શેખ ધરાવતા, “ ભાડટી કરા” એ એસનો “સો ખ' હતે.

સામેનાં પૂતળાં તો છેલ્લાં પાંચ દસ વર્ષમાં કોઇએ બનાવેલાં તે પછી વિસારે પડતાં, વધારે ધૂળ ખાઈ ને “પ્રાચીન કરાના અવસેષ ' બતી ન્નય તેવાં દેખાતાં હતાં. મૌન જ રાખવું એવું વિચારી શ્રી. હસહસનને જવાબ વાળ્યો નહિ,

“સા'બ, અમે તો તસારે ધેર જ જતા હતા છે. '

અઝઅળહ-જ.#

પગ ઉપડતાંની સાથે જ શ્રી હસહ સન અને ન'દન'દન પણુ સાથે જ વળગ્યા.

“આજ તો નદીના પટમાંથી જવુ' છે?”

“હા, ચાલોને, એ તરફ્થી ચાલ્યા જઈ એ. '

“ નદીતટતું સુંદર વર્ણન કાલે મારાથી અચ્વાનક જ થ₹/ ગચું છે. *

“એ. . . સઇ આગળ વધીને એલિસણિજ નીચેથી પસાર થઈ નંદીના પટમાં ચડયા. * ૦

હવે તો જે આ શૈપ ન્નય તો ધેર જપ તે ન્નિરાંતે કેન કે કોણી કે તાણી પી “ ટાઈમ્સ ઔક્‌ ઇડિયા ' જેનુ” કાંધ્કસારૂં વાંચીએ એ વિચાર સનમાં ધોળાતો હતો એટલામાં ન'દન'દન' ખોલ્યા?

“હવે અમને બત્તેને ટુનિયા ઉપર્‌ કટારો આવ્યો છે. આપડી “ સાનસીંગ' દસા જ દુનિયાથી જીડીઃ ટ' ડન જુડ્ડી !” “ ા

“એમ કે ?

“હા, જૂઓને, હવે મતે નોકરી ગમતી નથીઃ વેપલાને તો હું ધિક્કારૂં છું: પરચુરણ ધંધામાં શું ? અતે આપણુતે--શું સમન ?₹--આપણુતે સાચાતે કાણુ ઓરખે' ?*

“એટલે તમારે હવે શું કરવું છે ?*

“ સારે તો હવે સાંતિમય જીવન ગાર્વું છેઃ અને કર્‌ા ને કવિટાની પા૭ર સ્વાર્પણુ કરવુ છે. '

“એમ? તમારી પાસે શું છે , . . જીવનનિર્વાહતું શું :-તમારા અભ્યાસનું ચું-” દું

અચકાતો અચકાતો આગળ વધું તે પહેલાં તો. “ સારે એ જ વાત આપને કરવી છે. મને બસ, ભલે કઈ શ્રીસ'ત, “ક પછી લલે ર્‌ાન્ન, માત્ર પચીસ ત્રીસ--અથવા બહુ તો પચાસ ર્પિયા મહિને આપે તો હું “સાંતિમય' જવન “ગારૂં? અતે “વરી? “કરા? “કવિટા'તો પણુ ઉઢાર થાય. સાંતિ વિના ૩૨1 કવિટાને! “ ઉઢા૨ ' નથી જ. '

“શાંતિ અશાંતિ “તો ન્નણે ઠીક, પણુ તમારે.કળા કવિતાનો ઉદ્ધાર ફેરવો હોય તો ધંઈ પૂર્વ તેયારી-ચિ'તન -અભ્યાસ-અતુભવ-કાંઈક મેળવવાં ધટે નાં. ?”“ હાં. મારે આપને એ જ વાત કરવી છે. સને પ્રેરણા

આવે છે. ' ર “એ . . .મ?* ુ

હવે છૂટા થવાયતો સારં એમ વિચારી જરાક ફ'ટાચે। ખેટલાસાં દન બોલ્યાઃ “આજે એ જ વાત કરવી છે.”

એમ કે ?? “આપને ક્યાં જવુ' છે ?ઃ “મારે . . .મારે . . .? કાંં' હાથમાં આવ્યું નહિ

ખેટલે ખોલી નાખ્યું: “ દૂધેશ્વર. દુધેશ્વર સ્મશાનઆરે। છે ને કદ્દાચ જવાને હજી વાર રે એટલે ખોલતાં બોલાઈ તો ગયું પણુ તરત જ ઊમેુંઃ મારે દૂધેશ્વર બાજી. કામ છે. આપણે પછી મળીએ તો ?” 'સદ્ભાગ્યે તેમણે કખૂલ ક્યુ” એટલે તેએ ભદ્ર તરફ ॥છા ફર્યા ને: નદીના તટની સુંદરતા નિહાળતા ચાલ્યા ગયા. ઘેર આવ્યો પણુ જ્યાં એઓશરી ઉપર પગ મૂકીને, કડુંછું મારે સાટે-' એ શર્‌આત ફરૂં છું ત્યાં યુર્શી ર પરથી. ઊભા થઇને “ જે જે ” ' આળખાણુ પડે છે કે?” હેતાક. ને. એક ગૃહસ્થ- સામે જ ઉભેલા જેયા, --“હા. આપણે યાં મળેલા કાં??? * હસતે માંએ જવાબ વાળીને પાશૈતી ખુરશી ખેચી પર્‌ બેઠો, મનમાં ગડમથજૈ હતી કે જને હમણાં પૃછ્શે કયાં ના ખખર્‌ જ નથી.એટલામાં તો પેલા ઝૃહસ્થે પૂછ્યું જ : “ કયાં ?' “જેમ વળી? ત્યાં... આ. . . પણે-કેવું-!* * જૂનાગઢ, ”

“હાં, ત્યાં. એ વખતે તમે વીશી ચલાવતા કાં ?ઃ

“મ વળી ? પંચહાટડીમાં કરસનજી મહારાજની વીશી, તમે જમવા આવતા. પણુ એ સમય ગથે હો. એ વખતના છોકરા ને એ ફેશન ને એવી રીતભાત ને એવી મોટાઇ ને એમાંતું પા ટકો પણુ હુવે નથી. '

“એમ કે?

“ઝક દ્વિસ તમતે સાંભરે છે ભાઇ ?'

હવે આ અમારા કરસનજીભાઈ, જુનાગઢના વીશીવાળા, દસ વર્ષ પહેલાંતી-આ સેવક તંગ હાલતમાં માગી ભીખીને ભણુતો તે વખતની વાત કાઢે, અતે તેમાં પણ એક દિવસતી-એ તે યાદ કયાંથી હેય ?

સામું જેપ્તે પૂછવું પડયું: “ કઈ ? ”

“કેમ વળી પેલી મણિ-અમારી દૂરની સગી-રસે।ઇ કરવા ન આવતી? પણુ હતી બિચારી સારી હો, તમારૂં ' જ્ઞાણું સાંથી વધુ સાચવતી, ને ભાઇશા'બ, તમારો સ્વભાવ તો ત્યારે પણુ એવો જ હો, વીશ છોકરાનું જૂથ તમે ખાંધી લીધું એટલે અમારે ન છૂટકે સાર્ર્‌ જ આપવું' પડતું. પણ્‌ મણૂકી તો-તમતે ખબર છે નાં ??

'ના.

“ભાગી ગઇ.”
હા. ને આંહી અમદાવાદમાં જ વાણિયાના ધરમાં ખેઠી છે. અમને તો પાછળથી ખબર્‌ પડી ક . . -.”

“શુંઃ*

“શા'બ, તે” દિ ખબર નહિ હો-પણુ એ તો જાણ્ધાનો દોષ છે નાં ! મણુકી-ન્નતની-જે જે ભડકતા નહિ હો-'

“ના. ભડકવાતું શું છે ?*

“ વાધરણુ !”

અંગ્રેજ ઢેઢાનું રાંધેહ્ં ને દેશી ઢેઢાતું પીરસેલું ખાધંને રીહું' થઈ ગયેલું હેદ્ય કાંઇ ધૃજ્યું નહિ. પણુ કરસનજીએ કરવા ધારેલી અસર ન થઈ, એટલે એનો આત્મવિશ્વાસ જરાક ડગ્યો. પણુ તે આગળ વધ્યેઃ

“સારા મણૂકી પાસે અઢીસો! રૃપિયા લેણા હતા. તે મારી સગી કયાંથી આપવાની હતી ? પછી ભાષ, આપણે તો, બસે' ખીન્ન પણુ ખર્ચ્યા; જરાક લુગડેલતે મઠારી, થોડાક દિ ચૂલાના કામમાંથી બહાર કાઢી. ગમે તેમ વાને જરાક ધોળી થઇ કે રૂપિયા પંદરસોમાં આપી દીધી. ખાધું પીધું તે મનન કરી, તે તમારે પરતાપે પરણ્યો. છોકરાં છેયાં-ધર્‌ કર્યું” મજેવડીમાં-ને બે પૈસા પાસે છે તે ફીધું નાત્રા કરી આવીએ-કર્યું કારવ્યું તો ઠીક, પણુ જનત્રાતું પુણ્ય કર્યું એટલું સાથે આવવાનું છે.” *

ટેબલ ઉપર્‌ ચાના ખે પ્યાલા ઔંવીને પડયા. કર્સનજીએ નિરાંતે ચાના ગામડાશાહી ઘૂ'ટડા લેતાં લેતાં પોતાદ્ધી વાત આગળ ચલાવ્યે શઞાખી“તે તમે આંહી રું કરો છો ?*

“આંહી ચાનો વેપાર ફરૂં છું. '

“એમ? ત્યારે મારા શા'ભ, આવી અમીરી ચા । પીઓ છે, પા ગામડાના માણુસને તો શું કાંઇ આવી વાતતું સ્ઞાન છે

જવાબ આયું તે પહેલાં તો, હલ્લો, મી. ર્‌૧' ક

તો'કને એક જીવાન તેતરની સેટી જરા વાળતો વાળતો દખાયો.

“એ-હેો | તમે કયાંથી મી. શૌતેલાલ -*

શાંતિલાલ મેટ્રિકમ્રાં સાથે હતા તે આજે આવી ચડયા એટલે થાડીધણી નવાજૂની સાંભળવા મળશે એમ [વિચારી હસતે માંએ તેના તરક્‌ નેયું: “ કાં, કેમ છે ?”

“ સાંભળ્યું નાં ? તમે સાંભળ્યું ? ' શાંતિલાલ આવતાંવે'ત જ ખોલ્યા. જણે એ બોલવા સાટે જ આવ્યા હોય.
“ફી દીધી ! *-શાંતિલાલે એક હોઠ જરા દબાવીને “કાઈ પરાક્રમ કર્યું હોય તેવો અભિનય કરીને જવાબ વાળ્યો. એમના આવા પરાક્રમથી અજ્ઞાત રહેવા માટે ન્નતને નિંદુ' છું થાં તે ફરી ખોલ્યા : “નહીં સગતે--તુમકુ દુસરા નૌકર

મીલેગા તો હમકુ ક્યું દુસરી તો.કરી નહિ મિલેગી ? ફેકી દીધી.

ડીક; એણે સમજ્યું. શાંતિલાલતું પરાક્રમ એ હું ય નોકરી એમણે છોડી, દીધી હતી.

“પૃણુ બન્યું સું ?* ર -

“અરે, ખીનીં શું? ટક'ટક, કચ કચ,- '“હા, મારા ભાઈ, ખરાબર છે-' કરસનજીએ જાણ્યા વિના ટેકે પૂર્યો.

“ગ્રજનબંધુ' શખ્દ્તી સાથે ઓશરીસાં ધબકે! થયે. ટપાલવાળાએ પેપર ફેંક્યું હતું તે ઉપાડીને ટેબલ પર મૂકતાં શાંતિલાલ ખોલ્યેઃ

“સતને ટક્ટક ખિલકુલ પર્સંદ નથી. પહેલેથી જ. '

કાંઈક નવીન નણુવાના હેતુથી સ્થાનિક સમાચારના પાના ઉપર આંખ રાખીને હું ડોકું પૂણાવતો ગયેઃ

“ હાસ્તો, તમારો સ્વભા . . .વ *-છેલ્લે “ વ ' લ'બાઈ ગયે. સ્થાનિક સમાચારમાં શાંતિલાલભાઈ પર વિશ્વાસભ'ગ-૨કમ ઉચાપતના આળની વાત હતી. અતે તે ઉપર્‌ આંખ થ'ભી ગઈ-

“સારે સ્વભાવ બહુ જ સ્વત'ત્ર છે, તમને ખબર નથી, પણુ મારા કામમાં કેઈ ડખલ કરે તે મતે પસદ જ નથી. ”

“ બરાબર.”

વિશ્વાસલંગ શી રીતે કર્યો તેતી હકીકત આવી હતી. ને શાંતિલાલને છૂટા કર્યા છે એવી નોટીસ પણુ હતી. હમણાં જ શાંતિલાલની હાજરીમાં વાત નજ્નહેર્‌ ન થ૪ ન્નય' સાટે છાપાતે ધરમાં ફે? દઇ શાંતિલાલ તરક મે' જ્યું. તેના મનમાં કાંઈ જ ગડમથલ ન હતીઃ અથવા તો તે આવા ચારિત્ર પરના હુમલાથી પર્‌ હોય તેમ વાત” કર્યે જતો હતોઃ

“સારા સ્વભાવ ધણા ફડક છે. તેમને ખબર નથી, પણુ હું અનાજ વિના ચલાજે લઉં એવો માણુસ છું.' -

“ બરાબર છે. “-કરસનજએ ટેકો! પૂર્યો.કરસનજી આમ જાણ્યા વિના ટેક પૂરતો હતો એટલે જરાક મનમાં ખીજ તો ચડી પણુ એટલામાં તેતી સામે જતાં લાગ્યું કે કાં તો તે પણુ શાંતિલાલતે પામી ગયે! છે અને હોંકારા પૂરીને તેને બનાવેજ છે અથવા તો બન્નેમાં એક જાતના સરખા ગુણુને લીધે આવતી સહજ જ મૈત્રી છે.

“એટલે હું તો જણુવા આવ્યો હતો કે હાલમાં તમારી જાણુમાં કાઈ એવી જગ્યા હોય તો--*

“સારી નણુમાં. . .

“ કામ ભલે ગમે તેટલું હોય. અને આપણે એક ક પાઈ હરામની ન્નેઈતી નથી, પ્રામાણિકતા તો આપણો સુદ્રાલેખ છે. ' શાંતિલાલે ટેબલ ઉપર્‌ જર્‌ાક હાથ પછાડીને પ્રામાણિકતાનો ઉચ્ચાર ખાસ ભાર્‌ સાથે કર્યે.

“બરાબર છે. એ તો તમારે સ્વભાવ પહેલેથી જ હું નનણું છું. ”

“બસ, એટલે તો તમે ધ્યાન રાખજે. તમને કાંઈ કહેવું પડે જ નહિ. લ્યો, હલ્લો, સાહેબ-જ, મારે જરા આ તરફ કામ છે.”

શાંતિલાલ ત્વરાથી બેઠા થયા. સાથે સાથે કરસનજ પણુ ખેઠો થયો ને શાંતિલાલને જિ લાગ્યેઃ ' તમારે કછ તરક જવું છે “કેસદઇ“આ સાથે સાથે ચાલ્યા જઈ એ. ' “હા, હા, ચાલો મજે આવશે, ' કોણુ જણે કેવી રીતે ખને એક ખીન્નતે “ એળખીગયા હોય તેમ લાગ્યું. કરસનજ પણુ “ હું ડાકોરજની જાત્રા કરીને પાછે ફરીશ ત્યારે આવીશ. એમ કહીને તેની સાથે ચાલતો થયે. “ પ્રનબંધુ ' ધરમાંથી લપ્નને શાંતિલાલની પૂરી 'હેકીકંત વાંચી કાઢી, પછી એમર્સનના નિબંધ કાઢીને “ચાસ્ત્િ પર્‌ ખેં લીટી વાંચી ત્યાં “ મતે જરાક શીખવું છે ' કહીને અમારા પાડોાશીનો છોકરો સામે ઊભો રણો.

ટટ શું વિ 72

“આ “ખ્લેક હોલ? અમારી પરીક્ષામાં આવનાર છે. માસ્તરે કહ્યું છે. પણુ એટલી નાની જગ્યામાં આટલાં સાણુસો કેમ સમાયાં હરે, ? ' ે

“કેસ વળી? ઉપરાઉપરી ખડકયાં | તમારા ઈતિહાસમાં લખ્યું નથી ?--*

[3 ના ર 7

“જુમ, તમારો પતિહાસ કોઈ ડેપ્યુટીએ, હેડમાસ્તરે, “જુ શાવસાહેખે નથી ખનાવ્યે। ? *

છોકરો હસી પડયે, એટલું નાતું મગજ તે હદય પણુ વાતાવર્‌ણુમાંથી જ નણૅ આ વાત શીખી ગયાં હેય તેમ લાગ્યું.

“ત્યારે એ વાત સાચી છે કે નહિ તેની ખાતરી નથી. ખોરી હોવાનો જ સંભવ વધારે છે. *

“પણુ પરીક્ષામાં શું લખવું :--

“ હા. પરીક્ષામાં તો તને પાસ થવાર્નીં સ'ભવ લાગે તેમ ક્ષખવું. ' છોકરો આ સાચી ને ખોટી વાત પર હસતો હસતો ચાલ્યો ગયે.ખપોરે ત્રણુ ન થયા ત્યાં કાંકશરિથે જ પહોંચવાનો વિચાર હતો. તે પ્રમાણે કાંકશ્યિ જઇને ધામે! નાખ્યો. એક ઝાડ નીચે નિરાંતે ખેસીતે આજના દિવસના કેટલા બનાવો . છે તે પર્‌ વિચાર ચલાવી રહ્યો હતો એટલામાં તો, પાસે શેરબક્રોર થઇ પડયો. સામેના એટલા પર્‌ ખેસીતે પત્તો રમતાં રમતાં ખે ચાર જુવાને લડી પડયાઃ દરેક પોતે સાચે! છે તે ખીને ખોટા છે એમ કહીને સાચે! ઠરવા માટે બતે: તેટલી ખોટી ભાષા વાપરી રલ્લો હતો.

વાત વધી પડી, મૂળથી જ નબળું' મન આ ઉગ્ર તાપતે સહન ફરવાતી વ્યર્થ ઉપાધિમાં પડવા ના 'પાડવું રું તે પહેલાં શરીર ત્યાં ખડે થયુંઃ

“કેમ ભાઇએ, અમસ્તા શીદ લડો છો ?ઃ “હવે મીસ્ટર, તમતે કોઇએ ખોલાવ્યા નથી હો-' પોતાના પત્તાંતી રમતમાં જીગાર્‌ પણુ છે એ ભાનથી ઉગ્ર બતીને એક જુવાને ખભો પકડીને હચમચાવ્યે..

ણુ ભાણ, નાહક શા માટે લડા છો! ? આવું શાંત. સ્થળ--”*

એ ભાષણુ આગળ પી તે પહેલાં તો લડાઇ્તો રગ જ જામ્યે,

ચાલતી પકડવામાં જ ડહાપણુ ને સલામતી છે એ જોઇને તરત રવાના થયા.

હવે ? ચાલો, એ ભગવાન એ ના એ. ઘેર્‌ ચાલે... * ધેર પહોંચતાં સાંજ થઈ. “મે' નવ સુવાવડ કરી પણુ મારી સાસુએ કેઈ દિવસ મામ જેયું .નથી “-એવીએવી ધરની વાતો કરતી સ્ત્રીઓ ભદ્રકાળીમાંથી પાછી કરી રહી હતી. એક ઠેકાણુ જાદુના ખેલ થતા હતા. એકાદ ઠેકાણે ખે છોકરાં ગળાં તાણી તાણીને ગીતો ગાઈ ૨હ્યાં હતાંઃ ને તેમને સાંભળીને પૈસો પણુ નાખ્યા વિના માણુસો ચાલ્યાં જતાં હતાં.

એકલે મૃ'ગા ધેર ચાલ્યો.

પૂરે! ધરમાં પેઠો નથી ત્યાં “ શાં'બ, શાં'બ? એમ ખે સલામો ભરતા કરસનજી સામે આવ્યે.

“કાં, આવી ગયા છો ?ઃ

“હા, ને ક્સેહ પણુ કરી આવ્યો !'

“શું?'

“આ વીશ રૂપિયા ને ખાવું પીવું. આપણે ગોપીચ'દ શેઠે છે નાં ? તેનામાં, શેઠે કહ્યું છે કે તમને એળખતા હોય તેનું સાર્ટેફેકેટ લાવજે. મનમાં ૪ીધું આપણે ભાઈ પાસે લખાવી લેશું . . . '

સમજ્નઈ ગયું. કરસનજએ ગમે ત્યાં કોઇ ધર્માતુરાગી શેઠને ત્યાં રસોયાની નોકરી શોધી કાઢી હતી.

કાલનો વખખત થયા પહેલાં જ બાંડિયું આવીને જીભ કાઢીને ઉભું ઉભું વાતો સાંભળવા લાગ્યું. આજના આખા દિવસની નાસીપાસી તેને જ આભારી છે, એમ વહેમી સ્વભાવ નહિ છતાં, વહેમ આવી ગયે, ?

“એટલે તમે ખે આંકડા પારી દેન્ને,' કરસનજી ખોલ્યો. “ ખે જ આંકડાઃ જેસ કે આ ભાઇ સારા સદગુણી છે ટલું જખપેોરે ત્રણુ ન થયા ત્યાં કઝાંકરિયે જ પહોંચવાનો વિચાર હતો. તે પ્રમાણે કાંકરિયે જપે ધાસા નાખ્યો. એકઝાડ નીચે નિરાંતે બેસીને આજના દિવસના કેટલા બનાવો છે તે પર વિચાર ચલાવી રહ્યો હતો એટલામાં તો, પાસે શેર્બકોર થઇ પડયો. સામેના ઓટલા પ૨ બેસીને પત્તાં રમતાં રમતાં ખે ચાર જુવાનો લડી પડયાઃ દરેક પોતે સાચે! છે ને ખીન્ને ખોટો છે એમ કહીને સાચો! ઠરવા માટે બતે તેટલી ખોટી ભાષા વાપરી રહ્યો હતો.

વાત વધી પડી. મૂળથી જ નબળુ' મન આ ઉત્ર તાપને સહન કરવાની વ્યર્થ ઉપાધિમાં પડવા ના પાડવું. રહું તે પહેલાં શરીર ત્યાં ખડું થયું:

“કેસ ભાઇઓએ, અમસ્તા શીદ લડે છે?

' હુવે મીસ્ટર, તમને કેએ ખોલાભ્યા નથી હેો-” પોતાના પત્તાંની રમતમાં જુગાર પણુ છે એ ભાનથી ઉગ્ર બનીને એક જુવાને ખભો પકડીને હચમચાવ્યે.

“પણુ ભાઇ, નાહક શા માટે લડે છે ? આવું શાંત. સ્થળ
એ ભાષણુ આગળ ચાલે તે પહેલાં તો લડાઇળનો ૨ગ જ જમ્યો.

ચાલતી પકડવામાં જ ડહાપણુ ને સલામતી છે એ જેધને તરત શવના થયા.

હવે ? ચાલો, એ ભગવાન એ ના એ. ધેર ચાલે. ટ દૌર પહોંચતાં સાંજ થર્ઈ. “સે' નવ સુવાવડ ફરી પણુ મારી સાસુએ કાઈ દિવસ સામે ન્નેયું .નથીઃ '-એવી.એવી ધરની વાતો કરતી સ્ત્રીઓ ભદ્રકાળીમાંથી પાછી ફરી રહી હતી. એક ઠેકાણું જાદુના ખેલ થતા હતા, એકાદ હૈકાણે ખે છોકરાં ગળાં તાણી તાણીને ગીતો ગાઈ ૨હ્યાં. હતાંઃ ને તેમને સાંભળીને પૈસો પણુ નાખ્યા વિના માણસો ચાલ્યાં જતાં હતાં,

એકલે મગા ધેર્‌ ચાલ્યો.

પૂરો ધરમાં પેઠો નથી ત્યાં “ શાં'બ, શાં'બ' એમ ખે સલામો ભરતો કરસનજી સામે આવ્યો.

મા આવી ગયા છો ?”

1, ને ક્ત્તેહ પણુ કરી આવ્યો !'

શું?”

“આ વીશ રૂપિયા ને ખાવું પીવું. આપણે ગેોપીચ'દ શેઠ છે નાં ? તેનામાં. શેઠે કહ્યું છે કે તમને એળખતા હેય તેતું સટિક્િકિટ લાવને. મનમાં કીધું આપણે ભાઈ પાસે . લખાવી લેશું . .

મજા ગું. કરસનજએ ગમે ત્યાં કોઇ ધર્માનુરાગી શેઠને ત્યાં રસોયાતી નોકરી શેધી કાઢી હતી.

કાલનો વખત થયા પહેલાં જ બાંડિયું આવીને જીભ કાઢીને ઉભ્નુ ઉભુ' વાતા સાંભળવા લાગ્યું. આજના આખા દિવસની નાસીપાસી તેને જ આભારી છે, એમ: વહેમી સ્વભાવ નહિ છતાં, વહેમ આવી ગયો, * ““. “એટલે'તમે ખે આંકડા પાહીં દેન્ને. ' : કરસનજી . ર ખોલો. ' બ આંકડાઃ કેમ કે આ ભાઇ સારા સયાજી ' છે ચઝટલું. જ. અંશ્રેજ ને દેશી બધા ઢેઢા ફરતાં હલકા એવા આ ખ્રાહ્મણુતે ધર્મની રક્ષા માટે કોઈએ નોકર રાખ્યો, પણુ હવે એને સર્ટિફિકેટ મારે આપવું કે કેમ ?-વિશ્વાસભ'ગગન શખ્દની સાથે જ સવારના પ્રામાણિક શાંતિલાલ સાંભર્યા.

નજર્‌ ચૂકાવવા ટેબલ ઉપરની પેન્સીલ આમ તેમ "ફેરવ્યા કરી.

“જસ ભાષ, આપશે નાં ??

“હૈ'-હા-તા-પણુ કરસનજીભાઈ | તમારે તો મણિનેો વર છે ને આંહી ? એની પાસેથી લેન્ને. મારાથી ન અપાય.”

“હા. તાય ઠીક છે.”

જરાક ભોંઠો પડેલો કરસનજી ઊઠેવાની તક શોધવા લાગ્યો.

“તમારે વખત થાશે, ટ્રેઇનમાં જવાને. જમવું હોય તા-તૈયાર જ હરે. '

“ના, જમીશ તો નહિ, પણુ જઈશ. શાંતિલાલભાઇ

કે કે

પણુ સાથે આવવાના છે.

“એસ? ક્યાં?

“જતત્રા કરવા. ડાકોરજી-આવો ર્ડો સાથ છે તો જળ આવીએ. ” ી

તે ત્વરાથી*ઉઠેયો, ને ઉતાવળથી નસસ્કાર કરી રવાના થયો. દિવસને બંધ કરતો હોઉં તેમ મે બારણું ઠેસાજ્યું. શેરીના એકાદ મિત્રને “જવાબ આપવા બાંડિયું પૃણુ દોડયું ગયું.હૉં-૬' કળતે ચરમ પુરીમાં મૂરળ્યું પરુ ષ્ટ ચેદ્દ પયદામોથી પણી (ઊ પું તે શ હસતો વે યા છેણેજ મતાવ થાય ખેડા ણેતુથી મારમે પુરશીમાંધી પળાર્‌ં ખાટલામાં જ પતં મી મથે મી ધં,

પેલ લા ચાળા હતા ગંદ ધરમાંથી અવાજ માલો,

કેણુરઃ

પધા હસતા-'

ફં જવળ આયા વિતા મુંગા મેગા ઊંધી સરા પતા શરે ફરી દીધી.