ભારતીય રાજનીતિના ઇતિહાસમાંવીરતા અનેઆદરયુક્ત ઘણાંપાત્ર મળી જશે. પણ રણકૌશલ, સ્ફટિક ચારિત્ર્ય અનેનૈતિકબળની વાત કરીએતો નિશ્ચિતરૂપેશિવાજીનું નામ સૌથી પહેલાં લેવું પડે. પોતાની ૫૩ વર્ષની જિંદગીમાં તેમણેજે પરાક્રમો અનેવિજય મેળવ્યાં છે તેખરેખર રેઅદ્દભુત અનેઅકલ્પનીય છે. તેમણેવ્યૂહાત્મક યુદ્ધકલાથી વિસ્તૃત મોગલ સામ્રાજ્યનેહચમચાવી દીધુંહતું.
પહેલો પ્રહાર - તોરણાનો કિલ્લ
ભારતની આઝાદીના પ્રથમ મરજીવા અનેલોકશાહીના સફળ રાજકર્તાશિવાજીએ માત્ર સોળ વર્ષની, રમવા-કૂદવાની ઉંમરે રાજપલટાની, ચાલુશાસનનેઉથલાવીને‘સ્વરાજ્ય’ની સ્થાપના કરવાની અનોખી રમત ખૂબ જ ગંભીરતાપૂર્વક શરૂ કરી દીધી હતી. શિવાજી નાનકડી ઉંમરમાં એ સારી રીતેજાણીગયા હતા કે સ્વરાજ્ય સ્થાપવુંહોય તો વ્યૂહાત્મક કિલ્લાઓ પર અધિકાર જમાવવો ખૂબ જ જરૂરી છે.આથી સ્વરાજ્ય માટે પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ થયા બાદ પહેલુંપગલું કેવું, ક્યાં ભરવુંએ વિશેવિચાર-વિમર્શઅનેવ્યૂહરચના ઘડવા શિવાજી અનેતેમના સાથી મિત્રો
પૂનાથી ૫૦ કિ.મી. દૂર રામેશ્વર મહાદેવના મંદિરમાં ભેગા થયા. રાતભરના વિચાર-વિમર્શપછી યોજનાઓ ઘડાઈ અનેપૂનાની આજુબાજુ આવેલાકિલ્લાઓ પર કબજો મેળવવાના પ્રયત્નો શરૂ કરવામાંઆવ્યા. ઓછાં હથિયાર અનેઓછી સૈન્યશક્તિ સાથેકિલ્લાઓ પર કબજો મેળવવાનું કામ સરળ ન હતું. તેસમયેઅફઘાનિસ્તાનથી લઈનેબંગાળ સુધી તથા
કાશ્મીરથી માળવા સુધી મોગલોનુંસામ્રાજ્ય હતું. ગોવામાંપોર્ટુગીઝો ડેરો જમાવીનેબેઠા હતા, તો મુંબઈ પર અંગ્રેજોએ કબજો જમાવી દીધો હતો; કૃષ્ણાતથા ગોદાવરી વચ્ચેનો વિસ્તાર કુતુબશાહીના હસ્તક હતો. હિન્દુ જનતા સંપૂર્ણ રીતેવિભાજિત થઈ ચૂકી હતી. જેટજેલા હિન્દુ વિદ્વાનો, બુદ્ધિજીવીઓ,
યોદ્ધાઓ હતા એ બધા સંજોગોનેઆધીન રહી સત્તાધીશોની ચાકરી કરવામાં લાગી ગયા હતા. સમય ખૂબ વિકટ હતો અનેઆવા સમયમાં હિન્દવીસ્વરાજ્ય, હિન્દુઓનુંરાજ્ય ઊભુંકરવાનુંકામ ખૂબ જ કપરું હતું. પણ આ કપરું કામ શિવાજી અનેતેમના સાથી મિત્રોએ ઉપાડી લીધું. દક્ષિણમાં સ્વરાજ્ય
સ્થાપિત કરવા શિવાજીએ સૌપ્રથમ કિલ્લા ઓ પર અધિકાર મેળવવાનુંનક્કી કર્યું. પ્રથમ હુમલો ક્યાંકરવો, ક્યા કિલ્લા પર પહેલાંઅધિકાર મેળવવો તેનીચર્ચાચાલતી હતી. શિવાજી તેમના મિત્રો સાથેપહેલુંલક્ષ્ય શોધવા સહ્યાદ્રિનીની ખીણેખીણ ખૂંદી રહ્યા હતા. એવામાંએકવાર માતા જીજાબાઈએ, વહેલી
પરોઢે શિવાજીનેબોલાવ્યા. બારી તરફ આંગળી ચીંધી ચીં અનેકહ્યું- રોજ સવારના પહોરમાંમારે આ લીલો નેજો જોવો પડે છે, ત્યાંભગવો ફરકાવ
થોડીવાર દરબારમાંસ્તબ્ધતા છવાઈ ગઈ. એ વખત અફઝલખાનેદરબારમાંપ્રવેશ કર્યો. બધી હકીકતો જાણી લીધા પછી છાતી કાઢીનેએ સિંહાસન તરફ
આગળ વધ્યો અનેઆદિલશાહનેકુરનિશ કરી તેણેકહ્યુંકે, ‘આપ હજૂર ફરમાવતા હો તો એ ઉંદરનેજીવતો કે મરેલો રે આપ કહો તેમ આપની સામેહું હાજરકરીશ !' આદિલશાહે પોતાની તલવાર અફઝલખાનનેબંધાવી.
૧૬૫૯, એપ્રિલ મહિનાના છેલ્લા અઠવાડિયામાં રાક્ષસી કદ ધરાવતો અફઝલખાન ૧૨૦૦ ઘોડેસવાર, ૭૫ મોટી તોપ અને૪૦૦ નાની તોપ અનેમોટુંપાયદળ લઈ શિવાજીનેજીતવા ચાલી નીકળ્યો. શિવાજી વખત વરતીનેપ્રતાપગઢ નામના એક મજબૂત કિલ્લામાંપેસી ગયા. બિજાપુરનુંલશ્કર જબરું હતું.
તેની સામે શિવાજીએ નાના લશ્કરથી લડવાનું હતું. આથી જો ખુલ્લા સપાટ મેદા નમાં લડાઈ ખેલાય તો શિવાજીએ હારવું જ પડે. આથી અફઝલખાનપહાડી પ્રદેશ સુધી આવેપછી જ લડવાનું શિવાજીનેફાવેતેમ હતું. આવો વિચાર કરીનેશિવાજી પ્રતાપગઢમાં જઈનેઅફઝલખાન આવેત્યાં સુધી તેની
રાહ જોઈનેબેઠા.બીજી બાજુ અફઝલખાનેક્રૂરતા આચરવા માંડી. શિવાજીનાં ઇષ્ટદેવી તુલજાભવાનીના મંદિરના આંગણામાં ગાયની કતલ કરી. પંઢરપુરના વિખ્યાત
વિઠોબા મંદિરનેપણ ભ્રષ્ટ કર્યું. છતાં એના થી ઉશ્કેરાઈનેશિવાજી પ્રતાપગઢથી નીચેઊતરી ન આવ્યા. શિવાજીએ અફઝલખાનથી ડરી ગયાનો દેખાવ
પણ કર્યો. અફઝલખાનનેથયુંકે શિવાજી ગભરાઈ ગયા છે. એટલેતેણેપત્ર લખી આદિલશાહની તાબેદારી સ્વીકારવા જણાવ્યું.
તેના જવાબમાં શિવા જીએ પત્ર લખી અફઝલખાનનેજણાવ્યું કે ‘મેંઅત્યાર સુધી આપના એટલા બધા અપરાધો કર્યાછે કે આપની પાસેહાજર થવાની
પણ મારી હિંમત ચાલતી નથી. આપ અહીં આવવાનુંકષ્ટ લેશો તો આપ કહેશો હે તેપ્રમાણેકરીશ.’
અફઝલખાન પ્રતાપગઢ સુધી જઈ શિવાજીનેમળવા તૈયાર થયો. અફઝલખાન પ્રચંડ, કદાવર, જબરી તાકાતવાળો અનેક્રૂર, કિન્નાખોર, દગાફટકા ખેલી
જાણનારો સરદાર હતો.
અફઝલખાનનેહતું કે મુલાકાત વખતેએ છોકરડા જેવા જે શિવાજીનેતો હું બાથમાં દબાવી કટારના એક ઘા ભેગો પતાવી દઈશ. શિવાજી પણ
અફઝલખાનની કપટ ચાલનેસમજી ગયા હતા.
આથી અંગરખા નીચેલોખંડનું બખ્તર અનેમાથેટોપ નીચેલોખંડનું શિરસ્ત્રાણ ચડાવી ભેટમાં વીંછી વીં ના આંકડા જેવો જે બિછાવો ભરાવી હાથમાં વાઘનખ
પહેરી, મુલા કાત માટે ખાસ બનાવેલા તંબુમાં અફઝલખાનનેમળવા શિવાજી ગયા. અફઝલખાન પણ પાલખીમાંઆવી પહોંચ્હોં યો. બંનેખુશીથી ભેટ્યા,
પણ અફઝલખાનેભેટવાના બહાનેશિવાજીનેપડખામાંદબાવ્યા અનેકટારથી વાર કર્યો, પણ શિવાજીનેબખ્તરનેકારણેકોઈ જ અસર ન થઈ.
