એક કાગળ

હ તમને આ લખુ છું, કારણુ કે તમારા શસિવાયકાોને લખતું એ મને ખબર પડતી નથી. જ્યારે મારા પિતા કૃત્યુશચ્યા ઉપર પડવા, ત્યારે તમે ત્યાં હાજર હતા. તમે એક વખત અમારા પ્રેમધર્મને દવ્ય ગણ્યો હતો. ગએ પ્રેમધર્મતી કેટલીક ખ'ડિત અને વેરણુછઠરણુ પરક્તએનું હું આજે તમતે સ્મરષુ કરાવવા માગું છું. પણુ આ કોઈ ફરિયાદ નથી. કહેવાતુ' સમાજબળ વ્યક્તિને છિજ્નભન કરી મૂકે છે, એે હછીકત છતાં, એની સામે પખગુ, દાવ માગવાનો આમાં ઇરાદો નથી. આમાં તો ગ્મેક નટ વસ્તુ હું સૂચવવા માગું છું. જે માણુસ પોતે પોતાતે! દ્રોહ કરૈ છે, એટલે કે, જીવનદ્રોહ કરે છે, એની સામે ન્તણે, સો કાઈ દ્રોડ કરે છે. એ દષ્ટિએ ન્નેતાં એવું નથી લાગતુ કે આપણુને જીવતાં નથી આવડતુ, માટે જ જવન ફ ગાળ છે ! જીવનની ખરી જરૂશ્યાતો કેટલી એઓઇછી છે ? અને જીવનનો આનદ પ્રામ કરવાનાં કેટલાં કેટલાં સાધન આપણુ પોતાના જ જીવનમાં ભર્યા છે ! એક ખ'ડત થઈ મયેલા જવનની આ ખ'ડેર કયા તમને કદાચ આન'દ નહિ આપે,નજ આપી શકે, પરતુ આ અફાટ પૃથ્વીના કોઈક ખૂણુ।માં, કોઈક જગ્યાએ, કોઈકની કયતી મારા જેવી હશે, એને આમાંથી કાંધક મળી રહેશે, એમ ધારીને હું લખુ' છુ !

પષ્યુ આ તેો। વરસો પહેલાંની વાત છે, ને હું તમને લખ્યે તો ન્નઉ' છુ, પણુ તમને મારી આળખાણુ તે! આપી દઉ! મારું નામ આન'દી. યાદ છે? તમે મારા પડોશી હતા.

હું નામે જેમ આન'દી હતી, તેમ સ્તભ્ાવમાં પણુ. આન'દી હતી. તમે તો મતે આન'દીને બદલે સાર'ગી જ કહેતા. જ્યારે જુએ ત્યારે મારા ક'માંથી કોઈ મિઠ્ઠી ચીજ નીકળીને પવનની સાથે રમતી જ હોય ! સ્વર એવો મીઠી લાગતો કે તમારી જેમ ધણા મને સ્ત્રી મષ્યુવાને ખદલે સારગી ગણુતા ! અને છેવટે તો માણુસ પણુ ઈશ્રિરે મૂકેલા સ્તરવાળી સારગી સિવાય ખીજી' છે સું ?

આપણી પાડોશમાં પેલો માબાપ વિનાતેો એકલે સુ'દર્‌ જુવાન રશેતાો હતો, જેને તમે તો એ વખતે પણુ લાલાજ ગણુતા, પણુ છું તો એતે દેવકલ્પનાનુ' કુસુમ કહેતી. એનું ખરું' નામ તમતે યાદ છે ? દેવત્રત. મારી અતે એની વચ્ચે, એક પ્રકારની, નામ ન આપી: શકાય તેવી જીવનરસાયન સરિતા વહેતી હતી ! તમે તો ગે વખતે પણુ એને કહેતા. પષુ તમને મારે કહેવું નનેઈ એ કે, તમતે નકામા જેવા જષ્યાતા જુવાનમાં હું તો પ્રેમની ટાચ એ વખતે નિહાળી રહી હતી. એનામાં જે મીઠાશ ભરી હતી, વાણીની, રીતભ્રાતની,. સામ!ન્ય વિવેકની, એ અદ્દજુત હતી.કલે! દો. અપ્તર'ગી હતે।. જરાક વિંચત્ર હતો. પણુ વિચિત્રતાએ અમતે સ્ત્રોએતે કેટલો પ્રિય છે, તમને રુ' કહુ'? --- એટલે વધારે પ્રિય લાગતો. નસીબે માબાપ વિનાનો સસારમાં રમતો મૂકી દીધો હતો. અને એ જ નસીખે જરાક ખે પાંદડૅ કહેવાય એવી સ્થિતિમાં મૃકચો હતે. અમારૅત્યાં એ આવતો જતો, મારી મા હતી ત્યાં સુધી તો એનુ' નિયમિત આવવું જવું લોકજછીભમાં રમતુ યયેલુ' નહિ. પણુ એના મૃત્યુ પછી, એ નિયમિત અવરજવરને ઉરટલાક અર્થ આપવા માંડયા.

મારા પિતાએ એ સાંભળ્યુ. તમને તો ખખનઃ જે એમને સ્વભાવ કેટલે! મુલાયમ હતો ! એમણે મૃત્યુ પહેલાં જ,

મારેહાથ એને સૉંપી દીધો, અતે કહ્યુ' % “ દેવત્રત !

પ્રતિસ્ઞાલઈ ને આ જીવનત્રતની પવિત્રતા ન્નળવી શકરા તેમ હે, તો જ આમાં પડને. આ પ્રેમની સુખદ બ્રમષ્ાએ લગભમ તમામે તમામ માષુસનાં વનને ખ'ડેર કરી મૂક્યાં છે !' પણુ દેવતતે તો એમને ખાત્રી આપી અને એમને! જવ સ'તોષથી ગયો !

પણુ કોઈ માણુસ જીવનના પ્રભાતકાળે આ સ્વપ્નભૂમિનો તાગ મેળવી શકયો છે ?

દેવવ્રત સાથે હું નનેડાઈ, ત્યારે કેટલા કેટલા ઉધાનોના પરિમલ અમારા જીવનને સુમ'ધમય કરી દેતો હતો ! જીવનની સ્વપ્નભૂમિકા કેટલી સુદર છે અને કેટલી છેતરામણી પથુ છે ! દેવત્રત સાથે મારે. જવનવ્યવહાાર ચાલવા માંડયે !

પણુ ન્યારે એ ચાલવા માંડયો! ત્યારે ખબર પડીઃ

શ - આ નાડ; ઉ.૦સાજનઇન્મનણફનનગાચર વાંસ ર"તણાસકા,ક એની વિચિત્રતાએઓ પહેલાં જેમ પ્રિય લામતી, તેમ હવે પ્રિય લાગતી નથી. એ જ વિચિત્રતાઓ અનેક ક'ઢમી બ્યવહાારુ મુશ્કેલીઓ પણુ સરે છે !

અને ત્યારે ૪ દેવવ્રતને પણુ ખબર પડી કે મારા કડઠેમાં જે સધુર સ્વર રમતા, એમાં શબ્દ પણુ હતા ! એ વળ સ્વર, સ્વર ને કિજ્નરકડઠી ગવર્‌ જ ન હતા !

જવનને, બધૈમનતી કલ્પના કેટલુ' રમ્યરૂપ આપે છે ? અને એને જ, આ વ્યવહાર, લું છિતસાભનત ડરી મૂકે છે ! વર્ષો થયાં, લાખો અતે કરોડો વ્યક્તિઓના “વનને સ્પરાં કરનારા આ સ્તીપૃસ્પ સબધ વ્યવહારને હછ આપણે કોઈ રીતે સમજ રાક્યા નથી કે સમનળવી રાકયા નથી, આ તે કાંઈ જેવા તેવી કસ્ણુતા છે? એમાં રહેલી ૪દ્રિયજન્ય આકર્ષકતાને આપણે નાસ, ર્‌પ ને રગ મમે તે આપીગે, પણ શા માટે એ આઠડર્ષ'ણ, પહેલાં દેવા રવના પાદિન્નતની સુગ'લ લઈને આવે છે, અને પછી એકઘરેડી '૭ગનતે! થાક સરનનવે છે, એ હવ સુધી તો અગમ્ય કાયડા રપે જ રહેલ કે ! એટલું જ નહિ, સસ્કૃતિ કહા, સ'સ્કાર્સર્જન કહે, અભિનવ દુનિયા કહે, ભાવિ મકન પહો, ગમે તે નામે કહે, છતાં આવતી કાલને વિકાસક્રમ જે વસ્તુનો પ્રથમ ઉકેલ માગે છે, સ્્રીપ્રુસ્ષના ગપ્રેમસબ'ધતા, એ વસ્તુ વિષે કાં તો કોઈને કાંઈ કહેવાપણું નથી, કાં કહેવાનું સ્ૂરજ્તું નથી, કાં એનો અભ્યાસ જે ભૃમિકા માગે છે, એ મને ભૂમિ એટલી અટપટી વસ્તુ બની છે કે ગ્મેનો કાઈ ઉપલ મળતો નથી. એ ગમે તેમ હૉ, પણુ જે વસ્તુ વારવાર કોઈ ને કોઈ રૃષમાં “વનમાંપ્રવેશે છે ડે મારા છવનત્યવહદારમાં પણુ ગટ આવી | અમારા જીવવબ્યવહારમાં એક નવું પખી પોતાનું નવું ગીત લઈને આવ્યું !

આ પ'ખીને પણુ .દેવવ્રતતી વિચિત્રતાએ! જ ગમી ગઈ. અને દેવત્રતતે પણુ એનામાં નનું સ્વગં દેખાવા માંડયું !

કટલાક કહે છે કે આ મો કહેવાય. હું કહું ષું

હુ % એ મોહ હોય કે આકર્ષ ખુ હય કે જીવનને! એવે જ કરાઈ સકત હોય કે મમે તે હોય, પણુ વારવાર એ આવે છે એ ઇકીકતને! પન્કાર કરનાર કોઈ વિરલ પુરૂષ નીકળે તા ભક્ષે !

સામાન્ય જવનવ્યવહારમાં તો આના અતેક રસ્તા કાઢવા માટેના પ્રયત્ન થઇ રહ્યા છે. અને સાધારણુ જીવનંવ્યવહાર પૂરતા વધારે નૅ વધારે માર્ગ ખુલ્લા મુકાશે પષ્યુ ખરા, પરતુ અનુપમ એવા યુવાવસ્થાને ઇવનખ'ડેર બનાવ્યા પછી, એમાંથી ફરીને રમ્ય સૃરાવલિખઆ પ્રગટશે "ખરી ₹ “ઝતનતે થોડું ઘણું ક્ષમ્ય અને વ્યવહાર દાંષ્ટ્એ ઉપયોગી પષષખુ બતાવી શકાશે, ૭તાં મને તો જે લાગે છે તે આ, કે જવનવસ તની જે રમ્ય વાટિકા અક વખત જા ગઈ, એ વાટિકા, સ્ત્રી પૂરતી તા ચોક્કસ જ, અને પુરુષ પૂરતી પણુ ઝીણી ૬ષ્ટ્િએ જીએ તો ચોક્કસ, પોતાનો અનુપમ માલતીમ ડપ, ફરીને બતાવી શકશે ખરી ?

તમતે શું લાગે છે? આજના ઈવનધર્ષણી સામા" ન્ય જીવનવ્યવહઠારમાં, અસલ્લ છત્રનતી કાઈપણુ કલ્પના
અવ્યવહારુ લાગે એ સમલ શકાય તેવું છે. પણ જે શ્રેમપદાર્થ વિષે ગાપણે આટલી આટલી વાતો કરીએ છીએ, એ પ્રેમપદાર્થતે આપણે વ્યવહારમાં કોઈ રીતે સ્થાપી શકત! નથી, એ આપણુ! મહાન પરાજય માર તો રશ] કહેનું ને શું ન કશેવુ: કદાચ આપણા વનની તમામે તમામ કરુણુતા આપણુ આ પરાજયને આભારી નથી ?

એ ગમે તેમ હો. જે નવું પ“ખી દૈવવતના જવનમાં આગ્ય', એણ ઘડીભર એના સખજસારનૅ મધુરતાથી ભરી દીધો, એક પ્રકારની ન્નણે કે એન્દ્રજનલિક બ્રમણા હેય તેમ એમને પાતાના સ'સારમાં આનંદ આનંદ લાગવા માંડયે। !

મે' "ખસીને માર્ગ કરી દાધોા. મને પશ્ચાત્તાપ એક જ થયો. મારા ક ઠેમાં જે સરલ માહિતી હતી, અરે! એ મોહિની ઉપર જ, મુગ્ધ થઈ ને શને એને આધારે હું જીવનમાં રડી હોત! કાને ખબર છે મારી એ ન્નતકવિતાએ મતે કેટલે! સ્વગીધ્ય આનદ આપ્યે! હેત, કે વખત છે ને જવનમાં રહેલા કોઈ અતળ ઊડાણુતે પરિચય આપ્યે હોત ! પણુ એક રીતે મને પ્રાત થયેલી એ નાતી સરખી ૬૪તનભંટનતે મે ક્રુલ્લક ગખ્ી ફાટી અને તમામ જે માગે જતા હતા એ પ્રચલિત માગે પ્રયાણુ કયુ. ૯૭વનદ્રોહના ગેટલા એક નાનકડા બીજે, મારું વન છિત્તભિન્ન કરી નાખ્યું. એ તો ઠીક, પણુ જવનની આવી આ વિચિત્રતાને ઉપષહાસજનક અત તો આ હતો કે એક મધરાતે જયારે હું, મારા કાંઈક એકાંત કહી શકાય તેવા નોકરિયાત જીબનનું પાસું, મારી મેળે જેવુ' તેવુ વ્યવસ્થિત ગોઠવી રહી હતી ત્યારે, કાઈએ નહિ ને દેવત્રતનતા એ નના પ'ખીએમારે ખારણે ટકરા દીધા ! અણુ પાછી મતે જ પોતાની જતવનકથતની કહી, અને મારો પોતાનો જ આધાર લીધે !

છેવટે તો અમે બન્ને એક જ જણાને હાથે અન્યાય પામ્યાં હતાં એટલે એક થઈ રહ્યાં. એમાં કાંઈ નવાઈ જેવુ નથી.

અમે બતે ધીમેધીમે એકધારા ધરેડપ'યતે રેવાતાં જતાં હતાં. એક ખીશ્નના આધારે એક ખીન્નની હુંફ મેળવીને હવે તો ૯ત્રન છવી કાઢવું એવા નિર્ણય ઉપર આવ્યાં હતાં, ત્યારે વળી એમાં પાછી કાંકરી પડી.

અને આ વખતે દેવત્રત પોતે અમારો આધાર લેવા આવ્યો હતે !

અને આને તે ૬વનતી વિચિત્રતા કહેવી, એને। ઉપહાસ કહેવો, એની ઠૅ'રી મસ્કરી મણુવી, એને! અણુવિકાસ માતવો કે શુ* કહેવું તે શું' ન કહેવું એ કાંઈ સમજ પડતી નથી ! આવો આ ઇન્દ્રિયજન્ય આકર્ષણુતે! ભય'કર પ્રકોપ ક' નહિ તો યુગોથી ચાલ્યો આવે છે. આતે કોઈ ઉકેલ જ નદિ હોય ? કે પષ્ઠી હાલની વસ્તુસ્થિતિને! સ્વીકાર એ જ એને! નેર્સાગક ઉકેલ હશે? કે શુ' વશે?

એ પ્રશ્ચોનો કાંઈ જ પ્રત્યુત્તર કોઈ આપી શકે તેવું લાગતું નથી. પણુ દેવત્રત હવે ન્યારે અમારે ત્યાં પોતે સામેથી ચાલીને આવ્યો ત્યારે અમારી સ્થિતિ ઝક્ષેડી થઈ પડી !

અમે પાછા સ'પીને રહેવાં 'તા લાગ્યાં, પણુ હવે અમે નેયું કે અમે જે ગુમાવ્યું હતું તે તો ગુમાગ્યું જ હેતું. એટલું જ નદિ, છવનના એ ગ્રભાતી સ્વપ્નની તોલેઆવે એવું, કાંઈ જ પછીથી માણુસને," જીવનમાંથી મળી રકે તેમ નથી, એે ખ્યાલ પણુ હવે મોડે મોડે આવ્યે!.

ઠવે દેવત્રત ને અમે સંપીને રહીએ છીએ. એક ખીન્ન તરફ માયા મમતા પણુ રાખીખે છીએ. પણુ ૭તાં અમને લાગે છે કે અમે જવનમાં કાંઇક એવું ગુમાવ્યું છે, કે જે હવે આ /5૭વનનાં તો કોઈ દિવસ શનેવા જ નહિ મળે. જીવનનું આવું સ્વપ્ર ગુમાવવા મા? કોને દોષ દેવા ?

દેવતવત, જ્યાંથી ભાગીને અમારે ત્યાં પાછે આવ્યો, ત્યાં પણ જ તું !

હવે તો હું જ્યારે જ્યારે લોકને મોરી મોટી તેયારી કરીતે માંગલિક વિધિઓમાં પડેલા ન્નેઉ' ષ્ું ત્યારે ત્યાર મતે એક જ વાત હચે ચડી આવે છે! આ લેક શા માટે પોતાનાં સ્વષ્નાં વેડરી નાખતા થશે ? સ્વષ્નતે છિત્તભિન્ન થઈતે, છવનખ'ડેર્માં પરિણ્મતા નવાં, ગેના કરતાં, એ સ્વપ્નમાં તે સ્વપ્નમાં, પોતાતી જાતને ખોઈ નાખવી એ વધારે સારું નથી ?