પ્રભાત અને સંધ્યા

ઉગતી આશ્ઞાખએાનાં કેવાં કેવાં ઈન્દ્રધતુરગી જલ મેાન્ન-ઉપઃ મારી નૌકા મે ઉપાડી હતી | એ સમય મને બરાબર ર્સાલરે છે. ઈઆઓબધ કાટ મે' પહો હતો. સાથે નવી ટાપા હતી. બગલાની પાંખ નવુ પાટલુન કનું. હાયમાં સોટી હતી. નહં જુવાર હતી. મને [વદાય દેવા ચૂદડી ર ગમાં દકાવેલ મોં અનહાળતા શવનની ઉષ્મા પ્રગટતી હતી. અરે | મારા અટની નવીનકાર રારીમાં પણુ મત જીવન જવન જાતું હતું ! હ્રાઈરફૂલના હેડમાસ્તનનું ૫૬ તા”ન જ્ેનટ્યુએટનં મળ અ કાંઈ જેવા તેવા સિદ્ધ હતી ! મારી પસદગીનાં અનેક કારણા ગ્રમટ ચવા હરતાં. શ્વે તે! સરકારી રાહૈના તુમારમાં. બાકી જે એક કારષ્યુ સાશ્વું હાય છ તે કારણુ સાસુ હતું. મારી નાતવાળા રાઈની લામવમ, પષ્ણુ ગમે તેમ, સ્કૂલના મેદાનમાં પહેલે દિવસે, પહેલી પ્રભાત, સાડાચાર્સો છોકરાની સલામ ઝીલતાં મારી છાતો ઉલ્લાસમાં નફ વત ઊચી આવા ગઈ હતી. * આડ માં આવ્યો તે! ત્યાં પટાવાળા સલામ કરતે ઊભે! હતો, વાલો એની એક આખો કતાર ત્યાં મારી રાહન્નેતી હતી. મારી સહો ઉપર દં મોહી પડયો હતે. મ પષ્મુ સમય હતો |!

અતે આજ # આ પણુ સસમય છે. નડારે એ જીવનતૌકાના ભગારમાંથી હું કાઈક શોધવા મથી રલ્રો છું. (સહ્િનેો આંક કાણુ કોનાથી માંડે છે એ એક વૈયક્તિક પ્રશ્ન છે, છતાં જે આશા, ઝે અભિલાષા, જે ઉલ્લાસ, જે મસ જે જીવન હં લઈને તીકળ્યો «તે, તે નરણે ભડાર હોય તે તેમાંથી વાપરતાં વાપરતાં હવે શેષાવગેષ શૂન્ય થઈ ગયે! હેય, એમ લાગે છે. જીવન, અમરસ્તની જેમ વે છે એમ કવિઓ કહે છે, પણ મે'તો એતે કયારેય અમક રીતે વહી ૦્તું “યું નથી. વહી જતું ન્નેયુ' છે | એ તો ન્નણે વપરાતું હોય તેવું જ લાગે છે ! એને! ભાર ખૂટી જવાની બોકમાં ને ખીકમાં હું સેકડો વખત તો સમરી પષ્ય્‌ ગયે! «ઈશ !

પણુ જીવનમાં એક સમય એવો આવ્યો, ન્યારે આ &#સ્ફૂલની હૅડમાસ્તરી અળ ખા મણી લા ગવા માંડી. રાજસ ચાનના કેવા મોટા અમલદારે, બધા જ મારા જેવા બોતિયાપોાણિવા પ્રસાદ્ટે, ભેમા થતા, બગીચાની પાટલીખએેોા ઉપર

કૃ સીધા રસ્તાની સફર સહેલગાશે, ત્યારે કેવાં કેવાં “બીલ' કરવી રીતે કરી નાખ્યાનતી હેૉંજ્ઞિવારીકથા હસી હસીને,

લાકડી ઉલાળતા ઉલાળતા કરતા ! એમાં * મહેસુલ ' ને “ બાંધકામ ' બલે સેક્ડેના હિસાખળે હમેશાં કામતા ને હન્નજાના હિસાખે ઉડામણધી કરતા | પ'તુજ ખાતુ એ તે પરાઈ ખાતું હતું # સાળા તમામ સલામ કરે તે પજ ખાટી ! એમાંથી મને પષુ કાંઈક કરી નાખવાની અભિલાષાયઈ આંવી. છેવટે તે માણુસ સસાજમાં ને સમાજના અભિપ્રાય ઉપર જ જીવનાર્‌' પ્રાણી છે ! એમ ન હોત તો એ કેટલો સુખી હોત | અથવા દુઃ ખા હોત ! પરત દુઃખો હોત તો પચ્યુ અં પોતે એકલો જ એને માટે જવાબદાર ગણાત |! પષ્યુ દુનિયામાં એવું કયાંય બન્યું છે ? માણસ, સમાજને આટલા બધા અધીન ન હોય--ને બ્યકિત તરીક હેામ--એવા કાઈ સમાજ હરો ખરો ?

ગએ વ'ખખતે મતે લાગ્યું ક આ કેડી જ ખોટી છે. એ મને કયાંય નહિ દોરે. હું છોરુ ધાલીને મેલ. એલ્લ. ખા.નુ મ'હષો ત્રીજ વખત નીકળી ગયો. પછી મે વકાલાત રાર્‌ કરી. ઓહાહા ! ત્યારે જ મને જીવનનું ઉડાષ્યુ સમન્નચું. રસ્તે ચાલતો એક પણુ માષખુસ, ખાટા મળે તો ખોટા, પષ્યુ લાભ જતા કરવા તૈયાર ન હતો. કેવળ મરીખોના જેમાં મરે! હતે1, ગવા ન્વાયાધાશી કૉર્ટોને, પોતે કાઇ મોટા તપસ્વી હોય તેવા ડોળથી, ન્યાયાધીશે! ચલાવ! રહયાણ હતા | અને સુત'ત્ નણે એમને લીધે હોવ તેમ સૌં અભિમાનથી ન્યાય વિષે ખમેો!લી રહ્યા હત! | પરતુ એ પણુ બધા માણુસો જ હતા | એમાં દેવના દીકરો ભ્રાગ્યે જ દેખાતે। ! પધ્ઠુ એેલ. એલ. બા. થઈને મે વછીસાત આદરી ગટલે એક પ્રકારની પ્રતિષ્ઠા મળી. પછી તો જેટલી હોશિયારીથી હું વસ્તુ ર”્તૂ કરવા માંડયો, એ પ્રમાણે આબરૃતો આંક પણુ વધવા માંડયો. એ સરમાં હાજરજવાબી, ઇંદ્રાસન જેવા વૈભવ અપાવે ને એક *૪રાક જેટલા નછવા ગ્રખ્દયોને આમ તેમ ફગેોળતાં વાહ વાહનો “વનિ ઊઠે | ગમાં વિજય પરરેશી શાસકોની કરામતનેો હતો. પણુ ગ્મેમમેળવેલી સામાનિત્ક આબરૂૃએ સને કવી ક ભરી નોકરી અપાવી દીધી ?! કેક હેડમાસ્તરે!ના મૉં્માં પાણી આવે તેરી. દું એક દેશીરાજને! દીવાન બન્યો. ત્યાં મારે બે જ કામ પમ્‌રી રીતે કમ્વાનાં હતાં. કરજે નાખણા।ં કહાવવાનું ને કરજ કતાં એ કરજ નથી એટલું સોને ગળે ઉતારવાનુ'. આ જ ખભે કામ હરકોઈ લાકશ્ાસિત સુધરેલી સરફાર અને સસ્થા કરે છે. એટલે એમાં મને સુત'ત્ર ચલાવ્યાતે! આન'દ મળતે ગયો. મારો કારભાર વખણાયે।. સિતારા ચડતે ગયે. એ સધળેા સમય કૉષ્મ્ન્નણે કેટલી ઝડપથી વહી ગયો ! મને તો એનું ભાન પણ ન રહ્યું !

સમવના એક ચક્રે ત્યાર પછી મને પાછે! વજીલાતમાં પક્લ્યો. કોઈ અટ"ટા કસમાં જત મેળવી. આબરૂ વધી ! સેકડાને હિસાખે મારે ત્યાં ચૈસાતો વરસાદ થવા માંડયો ! પષ્યુ મો? રેખાએ બતાવતા આ જવનસમીક્યાનોા મારે થોડોક નકરો! આપવો રલ્રો.
ખીન્ન વધારે હૉંશિયાર આગળ વધેલા માષ્યુસાને લીધે ન્યારે એ વરસાદ બંધ થયો, ત્યારે મારા ઉપર અનેક જવાબદારીઓ આવા પડી હતી. એ જવાખદારીઆસાંથી છૂટવા મારે પણુ અનેક મયામણુ કરવી પડી. ! ષણુ ઝોમાં ઝેક થપાટ પડે ને જેમ બધું ઊડી ન્નય તેમ પાનાતેો આખો મહેલ જ ઉપડી ગયે.
ગ બખતે મને જરાક નજર ફેરવી જવાનો વખત મળ્યો. એટલે કે નજર ફેરવવી પડી. તે સમયને મે પાણ્ટ્ીનારેલાની માફક વહી ગવેલે। દીઠે | જવનની મહત્તાનુ' ભાન ત વખતે ચવા માંડયું--અનેક આનૃષ ગમા અંગોને લીધે જવન નચી,. પષ્યુ જવનને લીધ એ બધાં છે એવી સમજુ ન્નણું 5 જાગી. ધણ બધું અનાવક્યક, માહ્મસનું ખરું મન રોક લે છે, એ ત્યારે સમન્નયું. પણુ નવેસરથી જવન ધડવાને હવંસમય ક્ય! હતો # ને «તમ પચ કયાં ૧૩ # અને મારી પ્ડખ્પે પષ્યુ કોષ્ણ હતું # મારાં ખે સતાન હતા --એ બન્નેને વરગાળાના સમયમાં ઘણું ખાડં મળ્યું હતું, એટલે મારે ભાગે હવ જે જવન આખબ્યું, એ ખશ અર્થમાં રોટી જવન આબ્ય'. રોટી રળવા માટે મે કરીથી, ગમે તેવા ભારતે સધરવામાં પોતાની સલામતી મોધી રરેલા, કારફતી કલાસમાં ઉમેદવારી નોંધાવા !

આજ હું જવન ખેચી ૨હજ્લો છું. પણ મતે ગક પ્રશ્ન સતત થયા કરે છે. આ ૪૨૪૧ન ? કવળ રોટલા, ધરેષ્ાં, લુગડાં, મકાન, આ તમામતે। સર્વાળા ગમે જ જીવન ? અએ જવન હાઈ ગાકે?

જવનના મોટા મોટા બનાવોના ૨ ગને હું આજ નીરખું છુ. મને એમાંથી બે વસ્તુ દીવા જેવી દેખાય છે. બ્યક્તિએ વ્યક્તિ જવનતી સમજુ મેળવે જ તે। જ જવન આવે. ખીન્જુ વ્યક્તિ, સમાજ, ને શ્રાસન એ ત્રણુના મેળ વિના આવા કરુૂષુ કયનીઓનેો કોઈ જ ઉકેલ નયી.

આાજ ડું મારા એ વહી ગયેલા જવનસ્વપ્નના ગાર સાંધવા પ્રયત્ન કરું છું :અને મને જષ્ષ્યાય છે કે ક્રેવળ કાથેરા કે પ્લેગ જ ભય'કર નથી. અને એ જ માષ્યુસનેમારી નાખે છે, તેમ નથી. આપણો સામાજિક પ્રતિછઠાઓને। "ખ્યાલ ખરી રીતે અત્યત ભયકર હોય છે. પ્લેગ ને જાલેરા કમત! ષષ્ણુ વધુ ભય'કમ ! એ પ્રતિષ્ઠાને કાં તદન વેરણ છેરણુ કરીને ફેકી દેવામાં ન આવે. અચવા એ પાતખ્ઠાને ફરીને બીજ કાઈ વધુ સારી રીતે સ્થાપતિ કરવામાં નહિ આવે, ક પૈસાવિહીન એવી એક આખી વર્ગ વિહીનતા સસ્જ્વામાં નહ આવ, તો. જીવનની નૌકાઓએ પરિ ગ્યિતિ પ્રમાણે કરષ્યુ હે કર છાસ્યના ભોગ થવું ર્યું.

મારી આ જીવનસમીણા જેવી જ જવનસમીક્ષા કેટલા બધાની «શે # સેંકડોની ! આમ શ્રા માટે બને છે? એ ન બનાવવું હેય તો થુ કરવું બેટે! મારી સ'ખ્યારગે ભ્તેતી આંખે, માણુસનું માણુસ તરીકેનું બટતું મહૃત્ત્વ-'ત# ને એક ભયકર વિચારથી ધ્રૂજી શટ છે. છેવટે કયાંક માષ્યુસ આમાંથી ન્નનવરી સુશ્ાસનનેા ન્નનવરી વારસો પ્તરાવનારેો તો નહિ બને?