ખરી ગયેલાં પાન !

ખૂરી ગયેલાં પાન ! અને વીતેલા દિવસે! ! માખુસે। તમને સ ભારે છે, પણુ તમે કોઈ દવસ ગેમને સભારા છો ખરા? જે દિવસ, એમતેદ પોતાને, ગઈ કાલે ગયાતે!, અને હતે।, અને જે આજે નથા, એ દિમસ પોતે એમનુ પરાઈ સંભારણું રખી મૂકતો ડથે "પરો # એ શુ કેવળ જના મારે જ આવ્યે! હમે?

એને માષ્યુસા સાથે કાઈ મીોતિલગની લાગતા જ નહિ હેય? કે! સાંથા નિષ્ડુરમાં નિષ્ઠુર તો, ત્યારે સમય જ છે એમ સમજવુ?

એં [નષ્ઠુર સમયની પાસૅ, ગઆજે શેોકાંગુલિભરેલી જરાક કર્મુવીષુઃ છેડીને, એને બે પળને માટે થોભવાની વિન'તિ કરવી જે.


જ્યારે જુએ! ત્યારે કામમાંથી પરવારીને ભનિયે! ખીડી ફૃકતે! કળૉના એક ઝાડ નીચે બેસી ગયો છેય.કતા ઉમ્મર જુર તે પાંચ વષ થી લાગે. સિ જુએ તે।

સાર્ટે પહેંચૅલા પ 'ખ્રી ઉમ્મર દસ બારની. કોતુકમવતા કણે છ મંહઉનાના છોકરાતી ! ૬રેક વસ્તુ ઝને નાં લામે.

“મા ભનિયાને ખબર ન હતી, પણુ એ જન્મ્યો તે પહેલાંથી તેક? હતે. જેવા તેવાનો નહ, કોઈ દેસાઈ મુઝુબના આળસુના નખીરાને ! ગક જ એર્ડામાં સામેના “ખલ ઉપગ- પાનની રકાખી પડી હોય, તો ચાર ડગલાં છાઠીને ચાલવાને બદલે, ત્રીજે માળથી, “ભનિયા ! ગએ ભાનયા ! કયાં સમરી ગમે?” કરીતે એમાંથી પાન મંગાવે ઝેવા નૃબીમાતો ' ગમ તમ, ચાલતાં ર0ખ્યો ત્યારથી ભનિયે! ફળીમાં પડેલો! લોરા લાવીને એ શરીમાં મૂકતો. એ!દશરીમાં પડેલી રકાબી રમોડામાં મૃ આવતે. ને પગ વહેલ! આબ, જભ પછી ન્નણે આવા” ન હેવ તેમ ગમ પગમજ ચલાગભ્યા કસતે!: ન છૂટકે ખ્‌।!લગાો જેટલું બોલતે! !

ગેમ કરતાં ભ'નના મેણ્ટી થગે।. એટલે દસેક વરસને1. ત્યાં જવનના *નણે તમામ રહગ્યો પામી ગયો હોય તેમ ખે જ વસ્તુમાં પાતાના મનતે રમાડ: શાખા ગ્યો. એ કામ કર્યા કરતા. ને કામ પૂરું થાંય ત્યારે બીડી ફૂ'ક્તે.. એને થઃક લાગતો! તિ. ભૂખ લાગે ત્યારે એ ખા# લેતો. ફામ કરીતે બાડી દૂકતે!. બીડી ફૂકીને સૂઈ જતો ]

ઝાડ ઉપર કાગડા બેસે તો એ પણુ એને નવાઈ નો વિષય હતેઃ. એટલે એતે કે!ઈ દિવસ ણે બીજ કોઈ ઉષપ જ નતી ન ફ્તી!આવે આ જ ગૅસ ને એમ ટલું બધુ જવી ગયો? પચાસ વટાવી ગયો. બેરું લાવ્યો. બેરાંને છોકરાં થાય છે મારે ભનવાતે ત્યાં બીન્ન ભનિયાં આવ્યા. એ બીન્ન ભનિયા, દેસાઈ કુટુંબના! એવા બીન્ન ન આળસુ નખીર!ાએઓ માટે, આમ તેમ હાથમાં રેોટલાનુ બટઢટમુ લઈને દોડ” માંડ્યા !

પઠ૭ો ગક દવસ આ ભનિચે! મરી ગયે; એની રાપ્ષધ થઈ ગઈ. છોદર! થે!ાજુ ગડમાં. બૈરી થોડું રડી. રેસ!ઈ કરટુબમાં એ બિચારો સાચે! હતો ગવી દયાવાણી “ટાઇમ્સ એ'ફ ઈન્ડિયા'ની નનહેર ખબરો કોલમ વાંચતાં ખ્‌!લાઈ મઈ--તે આઢલી કરષ્યુ પ્રશ્ચસ્તિ સાથે ભનયો ભુલાઇ! સયો. હમેરાતે માટ ગયે.

પષગ્‌ એ જીવન જીવી ગયે! હાય તો ગમે સૌની મક્કરી કરી ગગ! એ જવન જવા ગયો એ જીવન જીવી મે! ન કહેવાય, “મમ પ્રવચની પર્ડતે! ગયુતા હેય, તો એેની મસ્કરી સોએ કરી, ને એ બન્ેર્માંથી એકે ન હોય તો! (નખ્દુર અમવતું આ શૈતર * મણારું, નાહકનું આવ્યુ, નાહકનું ગહયુ', ગાઉકનું ગયું ને નાવકનું હેરાન થયુ !

ઝક બખીવ્ન રા'કરે આ માયાની વાત લખવી રહી !

ઊ'ચી- પ! કટલી : લગભગ ત્રષયુસોા ધી છસ્સે ફૂટ ૩ની, સૌધો, ડોકલગ કરાડને છેડેધા, જેમ તીર કૂટ ગ્પેમ ડ્સકુ, .૦૪વારૅ પ ને ગડગાડયો દડયો નય તેમદોડતો તીચે છી સલામ સઃ મા પ ત્યારે ડુ ગર કહેલાળીઓંના જીવમાં જીવ આભ્યો. “હા...ય!' એમ માલીને બેરાંઓએને થવું કે એચણે ક ધણુ કહી નાગ્યુ' છે. નાફ ઉપરથી ચક્માં ઉતારી એની “ફકેઈમ બસવા માંડયા એટલે પુરુષોને થયુ કે એમણે પષ્યુ વણી પ્રચ્ાસ્તિએ। કરી લાધા.

પષ્રુ ફ્લકુ તો એના નાનકડા છાકરા શકર માટે કાઈક મદદ મળી કનય માટે અ! જવસટેોાસટતી રમ્મત આદર 'ેેો હતા, ડુંગર સહેૈલાણીએને આવા છવતનોા પાંરચય સાધવાનું પુસ્તકમન થઈ આવે છે, ત્યારે આ ડુંગર: વાસાઓને કાંઈક મદદ મળી આવશે'ની મોંઘી દુરાફ્રા પ્રગટે ૭ !

ગમે તમ ક્લકૂને તો તેો(કરી મળો ગઈ, ઝેન! શેઠ ભેગા મુંબઈ ગાંબ્યો. ત્યાં રહૈવું, કામ કરવુ. *કરી કના, જૂટલા ખાવા. રે? હાય ત્યારે રખડવું. ચોકો કર. સૂઈ જવું. સવારે શઠીને ચા મૂકવા.

ફ્લઝુ મહિતે મંહને શ્રકરૃને પસા મોકલે. શકર કષ્યા કરે. પડયાનાો કાગળ આવે. મામના સમાચાર હામ. ખેતરના સમાચામ હાય. ઝાડના પણુ સમાચાર હોય, ફલકુ ખે બડી પોતાના મનમાં પોતાને ગામડે આંટા મારી આવે !

પૃષ્ટુ જેને કોઈની પડો નથી એવા સસથને વળી ફલકુની સી પડી હોય ?

ખએેમ ને એમ ફલક તો સાત વરસ આંહી ને આંહી વટાવી ખાધાં. નવા આવવાનુ ખરચ કરે તો શ્કરૃના પેસાએોછા યાય નાં: પથ્થર જેવું દિલ કરીને એશેં દિવસે! કાપવા જ માંડયા. દિવસે! કપાતા મયા. ફ્લકુના આન'દનેો પાર નયી.

દિવસો કપાય એ પણુ આનદ લાગે એટલી બધી એને ક્રકર્‌ના લાલા સાટે લગની લાગા છે !

અતે સાત વરસે અ પાતાને મામડૅ મયેો. સ્ટેશ્રનથી ઉકુથ્લું બધું દૂર ' પ'દર દિતસને! ચાલીને જવાને! રસ્તે | એ ખે મહિનાની ર-ળ મંળવીને આગ્યો હતો. એના આંન'દની કોઈ પરિસીમા ન હતી. શકર કેટલે! મોરા ચઈ ગયો હશે? એને ઓળખશે ?

પોતાને ગામડે આન્યાો. શીમમાં જ રુકરી મળી ગઈ. એની પાડોગ્રષ્યૂ. વાસ કાપવા આવા હતી. પખુ એ એને આળખી ન શાક.

ક્લકુએ આળખાણુ કાઢી. ત્યારે એણુ..એને એળખોી કાઢયો: ' હા! હા .. ફ્લગઝુભાઈ. .તમે તો પછી આવ્યા નહિ? પછી બિચારી શુઠ્ઠો તો કેટલા દી રાંક જુએ ? છોકરા જેવા છો૩રા .. .'

ફૂલકુના પગ નીચેથા પૃથ્વી સરવા લાગી. કું ગના છોકરાની આ વાત હતી ?

“કાતી વાત કરે છો :' એણેું પૂછયું પષ્થુ પ્મરું.

“કમ કોની રડરુભાઈ ! ચુકી તમારી બેરી ન હતી ? પ સૂલી ગયા ?”

“ એને તે! હું મળવા આવ્યો ષું તે ! ભૂલી કેમ ન્નઉ' ? '

“પણુ એ કયાં આંહી છે? છોકરા જેવો છોકરા ખોછં બેઠી . . . ત્રષ્યુ વરશ ચઈ ગયાં . . .”

હવે ફલકુના પગ ખરેખ ભાંગી મયા. તે નીચે જમેસી ગયો. રકરી એના મનથી એને આશ્વાસન આપી 2હી હતી. વધારે વાત કઢાવવા જેટલું પણ એના હૃદયમાં સત્ત્વ રહ્યું ન હતું. તે ભાંગી જ ગયે.

ગે અરધા વેણે વાત સમજી ગયે હતે।. મામના ભણેલ પડાગએે છેલ્લાં ત્રણુ વષથી એના પૈસા લીધે રાખ્યા હતા ! એટલું જ. બાષી ત્યાં કોઈ હતું' નહિ. ચુકી ભાગી ગઈ હોવી ન્નેઈ એ. અને શુક્ર ..

“શુકરૃને શું યયું હતું?

“%્ોને ખબર માડી ! એક દિ પાણી રૅૉંટે પીધું ઈ પીધું. સાંજથી જ તાવમાં પડયો. એમાંથી પછી . . .. આ . . .' રાકરીએ કપાળ ઉપર હાથ મડ'યો.

ધીમે પગલે ફ્લકુ પછી પોતાના ગામડા તરક ચાહ્યે!. ચાલ્યો તો ખંજશા, પણુ મામનાં ઝાડ દેખીને ત્યાંથી જ ગએ પછી પાછે! કરી ગયે. મામર્સા ન્નવાનું એનું મન હાલ્યું નહિ !

આ ફ્લકુ પછી પાછો મુંબઈ આવ્યો. એતે હવે કાઈ માટે કાંઈ કરવાનુ ન હતું. એ ધીમે ધીમે જવન સ'કેલી ચાલી નીકન્યે !

આ પાંદડું ખરી ગયુ, ત્યારે એફ પણુ માષુસને કંઈ રોવાનું ન હેતું ! કોઈને કાંઈ જ કહેવાનું ન હતું | અસ'ખ્ય પાંદડાં આમ ખર્યા કરે, એવી આ દુનિયામાં કેઈ હેતુ ૬રૈ કે હેતુ શોધત્રામાં મૂર્ખાઈ હશે ?

આજ મતે ફ્લકૃતું નામ યાદ આવતાં એ યાદ આવે છે.કેટલી આશ્ઞાસ્પદ એની બુદ્ધિ વતી?! મનમોહન જ્યારે કોલેજમાં ઊભે! થતો, ત્યારે અમે એના સમવયી

વિધાથી'એ એ જ વિચાર ફરતા કે, આતે આટલું બધું આવડે છે કર્યાયી ?

કાઈ પ્રેડ્ઠેસર કાંઈ ભૂલી “નય તે! છેક છેલ્લા ખે'ચ ઉપરથી ધીમે શ્વાંત અવાજ આવે. એ મનમાહનને અવાજ હય. અને ૭તાં એના ત્તાનમાં પ્રદાન કષારેય ન હોય ! ગેની કહેવાની હમ એવી સહજ રહેતી !સો એની સામે ડરાસાથી વજ્નેઈ રહેતા. આખો વર્ગ જ્યારે કાઈ પ્રોડ્સરનતા કોઈ ભાષણુ ઉપર જીદાં હીદાં થઈ ગયો હોય, ત્યારે મનસોહન એમાંથી ધીમે રહીને ફક્ત એક કાંકરી ખેસવે અને અમારા મનની આખી #ંમારત તરત કડડ ભૂસ કરતી નીચે | એની પાસે એવી શુદ્ધ તુલત।ત્મક ૬છિ પણ્‌ હતી. ગેનો! અભિપ્રાય મૂલ્યવાન ગણાતો. એ ભાગ્યૅ જ મળે, પણ જયારે મળે ત્યારે એની નવીનતામાં ગ્રૅર્કતા પણુ હેય ને સજકતા પષ્મૃ હોય | શુદ પ્રેમ ભરેલી એની સ્તાનાપાસના પચયુ એની અતે।!ખી «બ વડે વધુ આકર્ષક બની જતી! એને વેદિમે। કહેવાય નહિ, એવી એ ખર્ાબર્‌ મર્યાદામાં રહેનારી વસ્તુ હતી.

મનઞે।હન નામ કાઢશે ૦૪, એ વિષે કોઈ ને પણુ ચકા નં હતી. એની બુદ્ધિ જેટલી સ્તચ્૭ઠ, એટલી જ ઊંમિ પવિત્ર. અએે વિરલ સાગ હતો. એને કોઈની સાથે દૂષ નહિ. જાઈ પષ્યુ દિવસ કોઈના વિષે કાંછ પષ્ુ કહેવાનું નહિ. એમાનતે[, ગતે અચલ વવશ્વાસ હતો, કે દરેક માખુસ કાંઈ ને કાઈસારેં કરવા મથે છે. સારું નથી કરી શાકતો, ત્યારે પષ્યુ ગમે સારું ફરવાની ઇચ્છા ધરાવતો હાય છે. એની ઈસ્છા, એની.ભૃત્તિ પાસે, પાષ્ી ભરે છે. બસ. જીવનની તમામ કટુતા આ ઝાક જ પાયામાંથી ઉદ્ભવે જે. જૃત્તિને ન્ત માણુસ કેળવા રાકે, સમજી શાકે, માપી હાક, તો દુનિયા પર કાંય પચુ [વિસવાદિતા હોય જ નહિ |

અ જમાનામાં પષ્મુ અશોક સ્તમ્શના ત્રષ્યુ સાત સિહ, મનમોહનનોા ગએ આદ્રા હતો | એ કહેતો કે દરેક માષ્ટુસ શાંત બને તા એનું શ્રાદૂલત્વ પ્રગટે ન પ્રગટે જ !

અટલ ન્યાં બીન્ન માચુસા સ્વભાવ ખાઈ ખેસતા, ત્યાં અ માત્ર ગએેક જ વાકય કહતો અને પ્રકાશ પડતાં જેમ બધું સપણ ચઈ ન્નય તેમ સ્પજ્ થઇ નનતું. એને ગુસ્સે થતે! કાઈ એ કાઇ દિવસ ન્નૅયો ન કઠતે!. દિલગીર પષ્યુ દીઠે ન વતે. [ચિતનશાલ પણુ નિહાળ્યો ન હતા. પાણીના ર્લાની માફક એ ન્નણે જવનને સહત૪ વહવા રહ્યો હતે.

બધ્ીવખત અમને એની જવન ઉ'ચાઈ હિમાલય સમી ભ્રાસતી. પષ્યુ મનમાહન કાઈ દિવસ પોતાની છા ચાઈ દખાવા દેતો નહિ. એનામાં એટલી બધી આકર્ષક વિન" ખ્રતા હતી ક એ અમારાચી ન્ળનુદાો હતાં, જુદે લાગતો જ નહ!

અમને નવાઈ એક જ વાતની લાગતી હતી. સોને ખ્બર હતો કે પેલી અ ગના-ભલેને એ મોહક કડંથા આખો દવસ વાતાવરચ્ને ભરી દેતી હોમ-એના જવું પતગયુ બાજુ ખોાળવુ મુસ્ક્લ | એટલી વિચિત્ર!લમભગ પાવા વિનાની ! છોકરાએ તે! એને અઢીપાવાની જ કહેતા ! એ અત્યારે ખુગ્રખુશાલ હોય, પષ્યુ ખે ધડી પછી એના ગુસ્સાનો પાર ન રહે ! અને ગએ ગુસ્સો પષ્મૃ કેવી વાત ઉપર-? કોઈ એને એટલુ કણે કે તમારા કઠમાં ચુજન છે, છતાં એમાં અસ્પખ્ટ્તા છે, મધુર્તા નહિબસ બાઈ સાહેતન્‌ૃ નાકનું ટેરવું ત દિવસે નીચે નદ જતરવાનુ |!

અને એની એક બીજી ખાશિયત પષ્મુ ગવી જ. નને ઝને કાઈ તખાણ્યા કરે તો એ ત્યાંચી આખો દિવસ શોરટે તા નહિ, પખુ પાંચ પદરનુ પાણી પષ કરી નાખે! એને વખાષ્યુ વખાષ્યુ ને વખાણું જ શતાં ! એનાં વખાષ કરનારે નને થાક નહિ તો એ વખાષ્થુ સાંભળતાં ક ટાળે નહિ વધયાથીચએ તો એને દપ કન્યા જ કહેતા! ને છોકરાએ કેવા વિચિત્ર હોય છે ! કોઈનો નભળાઈની સહેજ પષ્મુ ઈશામ્ત મળી, પછી તો આદુ ખાઈ ને એની પાછળ % પડે. આ અગનાને ત્યાં પય હ ગધડા વિનાના સો પળતા-સોં એને વખાષ્મુતા-પાછળથી નિ'દવા મારે, અતે આશ્ચર્યનું આશ્ચર્ય એ હતુ કે, એ એ બધુ' સાચુ માનતી ! કટ્ઞાચ એ જ એનું જવન હતુ !

આ અગના પ્રત્યે મતમે!હનને આકર્ષ મૂ ચયુ, ત્યારે વડોભર્‌ એેનો આંક પષુ ઊતરી મયો હતે. પણુ ના. મનમોહન તો મનમોહન જ રલો. એ નોચે ન ઊતર્યો, અંગના ઝેચે ચડી. અગનાના ગુજનને ધીમે ધોમે મર્યાદા “આવતી ગઈ. એમાં જે ગર્વ હતો-હું કેવું ગાઉં છુ -એને અદલે પ્રશ્ન આગ્યે!-આ સ્વર-કે આ ? કયો! વધારે ઊંચત ?કાઇ જોઈ વખત પ્રશ્ન જીવન ફેરવે છે. કાઇ બેષ્ષખત ઉત્તર.

અ'ઝનાનુ જવન પ્રક્ાને લીધે ફયું”, એમ કહી શ્ઞકાવ. એેને ધીમે ધીમે આ વાતમાં-આ ગુંજન કર્યા કરવા જેવી વાતમાં પષ્યુ-અતળ ઊંડાણ ટ્રેખાવા માંડયું ! એને લાગવા માંડ્યુ કે ગુજ્ન ગુજનમ|ં પણ્‌ ફેર જે | અમારે સોના છુટા પડવાને વખત આવ્યો ત્યારે અમે આન' ને શોકની [મશ્ર લામણી અનુભવી રહ્યા હતા | સૉ તે દિવસે ઉતાવળ ભરેલી ખુરામિન્નઝમા!ં હતા. ફેરો લેવા માટે કોરોગશ્રાફ્ર આવ્યા હતો. જ્લેખી પરીની કિગ્ટ હતી. અને પછી મનમોહનની “રૂમ' માંજ છેલ્લી ખેઠેક ચવાની હતી. અમે કોઈ પાછા કોલેજમાં મળવાના ન હતા ! અ'ગના ત્યાં ગાવાની હતી.

બીજુ બધું તો ક્રમ પ્રમાણે થયું. દરેક્ત મનમાં લાગ્યુ કે એમને બરાબર ખેસતાં આવઠયું છે. જરા ન'બર '“વન' આવવાને।. “પીસ્ટ'માં મારાજે પષ્યુ ૬૬ કરી હતી. કોના બાપની કરીને પષ્યુ ઉદારતાની અવધિ આંકી હતી. હવે તે! અ'ગનાને સાંભળવાની સોને લમની હતી. પથુ તે દવસે કોય નણ શું ચયું, એ કાંઈ ખાસ ખીલી નદહદિ-મનમાહનની હાજરો હોય કે ગમે તેમ, ગમે આછકલાં, બમાળી અનુષ્રણિયાં ગાણ શકી નહિ. તે શુદ્ધ ગુજરાતી એના કડુમાંથી તે દિવસે નીકન્યુ' નહિ. એટલે એક એ વસ્તુ મારી ગઈ !

એ બધું પૂરું ચયું, ત્યારે અમને લાગ્યું કે મનમોહન અ ગનાને બે જ્રાખ્દ કહેરો. પષ્ઢુ ના, એ તો આટલું જખોલ્યો, “ કેટલીક વખત દુ સમજતો હોતો! નથી, માટે પષુ મહત્તા મેળવો જઉ' છુ. ૯મેશ્ાં આવો ટેવ પડવા મડશે તો જવર હું માયુસ મટી જઈશ તે સરકાર ચઈ જઈશ્ર ! જેને કાંઈ વ્યક્તિત્બ નહિ ને કાંઈ મતારામ નહિ!”

મનમોાહનના એ છેલ્લા ગ્રબ્દો હતા. ત્યાર પક્ો અમારે રન્‍્ન પડી. એ એને ગામ મયે. અમે અમારે ગામ ગયા. અંગના અગનાન ધેર ગઈ.

ત્યારપછી અચાનક ખખર પડો કે અંગના પરણી ગઇ. એના કૅ&ના ઉપર મે।૯૦ પામીને કોઈ ત્રી'સત એને પરણી ગયો.

આ વિષે મનમાહનતે। અભિપ્રાય મેળવવે। વ્યય હતો | એ વસ્તુને પષ્યુ દિવસા વાતી ગયા.

એની ઊચી આપર્ષડ દેહ, બુદ્ધિશ્રાળી મુખમુદ્રા, લાગણી ભરેલી આંખો, એ બધું અમારા સ્મૃતિ અ'કમાં રહા ગયું એટસું જ ! મનસાહન, જવનની સપૃષ્યુ તાને, આ જવનમાં મેળવવાની મહત્ત્વાકાહ્યા સેવનારેો મનમોહન, ગયા તે ગયો | ને તે પથ કેવી રીતે? 6કનરેો મૃત્યુ થતાં હતાં, ઈન્ફ્લુએન્ઝાને લોધે, ત્યારે એ પણુ એમાં ગયે! ! ન્નણે કે આવ્યો, રહ્યો, ન્નેયું, ને ગયે! !

ઘણા વખત પછી અમન અચાનક ખબર પડો કે મનમોહન આ ફાની દુનિયાને તજ ગયે! હતે.

એટલી બધાં સ્વચ્છ બુદ્ધિતુ' આંહી ચા માટે આવવું ચયું ? શા માટે જવું થયુ ? એ બધુ જ અનુત્તર રહી ગયુ !

એક દિવસ હુ લીમડાના ઝાડ નીચે ખેઠોા હતે.તુ પાનખર ત્રડતુ હતી. એક પાંદડું ખયુ'. એની પાછળ તરત ખીનુ' ખયુર". ઝેટલામાં જરાક વ'રાળિયો આવ્યો ને અસ ખ્ય પાન ખરી પડયાં!

પછી તો ખરવા જ માંડઃાં !

ઝે રા મારે ખરતાં હતાં : બીશ્ન' નવાં આવે માટે ? મતે મનમાં પ્રશ્ન રમી રહ્યો. મનમોહન એ વખતે મારા મનમાં સ્પાવી ગયે।. માખમ્સ આ પાંદડા જેટલે! ક્રિમતી હશે ? કે એતી કિમત એણે ગુમાવી હશે? ૪ આ બધી ભ્રમિત મનની કહ્પના હશે ? કોઈ આવતું નહિ જોય, ને કોઈ જ “તું નહિ હોય--ઝએમ તો નદિ હોય ?

ત્યારપછી ખરેલ! પાન, વહી ગમયેલે! સમય અને ચાલી ગયેલાં માણુસ---સારો એ કેડે છોડતાં તથો ષી વખત તે! વાહિયાત ગણાય તેવો પ્રશ્ન પષુ થાય છે,

' માષુસ પાંદદા હરો-- પાંદડાં મામુસ હગે?' મન-. માહન વિના એને પ્રકાશી ઉત્તર તે! કોષ આપે ₹ જીવનની કેટલી સ્વચ્છ કલ્પના---અને છતાં એ મનમોહન પષ્યુ ગ્મસસ ખ્યમાનુ' એક પાંદડુ !

વિલેજ્પોસ્ટમેન બહેચર નથુ કેવું જનન જીવી ગયો એની તોંધ કોણે રાખી હોય ? પશુ એ એક વખત જવતો ૬“ળગતોા માનવી હતે! એના ગરીબ દિલમાં પણુ મહત્ત્વ" માંક્ષા હતીઃ, એને બુદ્ધિ હતી. તાગણી હતી. મન હતું. અને શું ન હતું ? એને પશુ એક આજ્ઞા હતી. પોતે ત્રષ્યુ ત્રથુ ગામને ટપેથી ધેર આવે ત્યાર કોઈક ઢાહાપાણીનતે
લોટો લઈ ને મે શ જસ ઝવ 1પટલી નાની ઝુ મહાન આશ્ઞા ! એ આશામાં ને આશ્ચામાં એણે ણ તે વખતના એકવીશ્ઞ રૂપિયાના પમારમ |થી દરમહિને રૂપિયા દસ સેવિગખે'કની નોાંધપોથીમ મૂકવા જ માંડયા હતા. એમને એમ એણે ર્‌પયા ૭સ્સો ભેગા કર્યા,

એની પાસે આસ્મો રૃપિયા ભેંગા થયા, ત્યારે એના પાડોશી ઠાકરશી કમળશાીને પાંચસો રૃપિયાનો ખપ પડવો. દાકરથી કમળશીમેો રૂપિયા એના, આમ, પાછા વાળવાને। વાયદે કર્યો વતે. ખે તો લમષ્યાં એને! હાય જરાક ભીડમાં હતે. ૭ ટકાના બ્યાજે બહેચર નથુએ ઠડાકરશી કમળશીને રૂપિયા આપ્યા. પાતાના ન્નૂના આળખીતાની આંખની શરમ આડે અ!વી. અને એણે માંડમાંડ બેગા કરેલા પોતાના રૂપિયામાંથી પાંચસો! રૂપિયા એને કાઢી આપ્યા ! એ આપ્યા તે આપ્યા. ઠાકરશી કચારે ઉપડી ગયો એની પષ્યુ બહેચરને "ખબર ન રહી !

વિલેજપાસ્ટમેન ભહેચર નચુની સ્વપ્નસછિ અદૃશ્ય ચઈ ગઈ. આ એક ધાએ એની પીઠ ભાંગી નાખી. પછી તે। ઝો ”્નણે હસરડા કરતો લાગે. અણી દાકરશી કરમશીઓએ વાતો તો મોરી મોટી કરી હતી કે, એમ તો વેપારીને દીકરો ષું હો ! પ'દર વર્ષે ય તમારા દૂધમાં ખોળીને દેવા |! પષ્ઠુ એ બધી તો હવે વાતો જ રહી | ડાકર્શકિમમ કાષ્મુન્નણુ ક્રુ ક્યુ” પષ્યુ એ હવે કોઈને મોજ દેખાડવા રથો નહિ ને!

વિલેજપેઃસ્ટમેન બહેચર નચુ પાછે પૈસા જમે કરાવવા માંડથો. પણુ હવે એ પોતાની અવસ્થા જળવામમાટ મરણુમૂડી ભેમી કરતો હતો. એણેુ ટાઢા પાણીના લોટાની ને ઉનાઉના ચાના કપની બે'ય આશ્ચા ગુમાવી હતી !

બહેચર નથુ 3છું બાલીને કામ કરતો ગયો. પેટ ભરતો ગયો. નયમત ગામડાના રસ્તા નિહાળતો રહશો. બે પાંદડે કાઈ 1૬ યઈ શકે એવો એણુ આશ્યા છોડી દીધી હતી !

બણૈચર નથુ ત્યારપછી તો. પૈન્શ્રન ઉપર કતરી ગયો. ઠાકર્શીને પૈસા આપ્યા હતા એ વાત પણ ભુલાઈ ગઈ. એ પાતાના દિવસો કાપતો ત્યાં ખેઠી, છેલ્લા દવસની પતીદ્યા કરતો! ૨૯૫ !

સબળાના જવનમાં અતે તો 21૬ ન્નેવાની જ આવે જેન!

એક દિવસ એ પ્રમાણે એ ખેટૅા હતો અને ગોક પીળી પતાકફકુ એના નામતું આજ્યુ. કોઈનું કવર હતું. પાતે વરસમાં માંડ ચાર કામળ દેખતો, એમાં એક આ વધારાનું કવર એને તો થવો નવાઈ જેવું લાગ્યું.

એણે કવર ફેોડયુ. અદરથા એક ચેક તીકળી પડયો. એમાં રૂપયા આના પાઈ સીખેતો આજ દિવસ સુધાને હિસાબ ગણીને ઠાકરશાએ પ'દરસોા રૂપિયા તે અર્ધો આનો મોકલી દીધ: હતે !

બ્શચર નથુ તો] માં વકાસીને આ ચેક સામે ન્નેઈ

રહ્યો. પહેલાં એને વાત ઉડામણીની લાગી. પણુ ના,

નવંફ બરાબર હતે

તેણે તપાસ કરી તે! ખખર પડી કે ચેકના પૈસા પણુ મશે તેમ છે. ઠાકરશી આફ્રિકામાં કામતે। થયો હતા અનેએનું ગુજરાતનુ સપર 1 કાળાં | ધોળ! એક હનર કરે, પષયુ ત્રઠષ્ષુ [(વમોાચનમાં બરાબર શ્રદ્ધા ધરાવતું હોય તેમ લાગ્યું ' બહેચર નથુ તે ખુશ્મખુશાલ થઈ ગયે!. પચ્યુ હવે એને નિશંતે પેન્શન મળતું હતું. વરનું ધર હતું. ક્રાંઈ ઉપાધિ હતી નહિ. નતર! ખેઠા એને પડખેની ઝમકુડીના મેહ લાગ્યો !

ઝમકુડીને તા એટલું જ નનેતું હતુ. બહેચર નથુ ને ઝમકૃ બેડાં વાતે! કરે. ચા પાણી પાએે. અલકમલકની માંરીને ખેસ. બપોરે ત્રથુથીં બેસે તે .સાંજ્ના ૭ સુધી. દિવસ ઉપર દિવસ કપાવા માંડયા. બહેચર નથુતે આ ત્રણુ વાગ્યાનું બસન જેવું યઈ ગયુ, ત્રષ્યુ વાગે ને ગએ ઝંમકૂને ત્વાં નનય. ઝમકુને ત્વાં ચાના પ્યાલા ખખડે, વાતે! કરે, બેસે, દવસ નીકળા ન્નય.

પષ્યુ ધીમે ધીમે ઝમકુએ એને ગાળીને એની પાસેથા, પોતાના છેડમરાની વહુના બરેણાં મૂછીને, એક હે”્ત2 ર્‌પિયા લીધા. અતત ત્વ!૨ પછી થોડા વખતે ઝમકુ પણુ અદશ્ય થઈ ગઈ.

ખહેંચર નથુ એકલે! પડયો. એને એક દિવસ અચાનક સાંભ્રયુ” કે મારી ખએે?ી આ બનાવો ગઈ હોય નદિ !

કાખમાં ધોા!તિયાના વીટલામાં બરેથાં વીટીને પહોંચ્યે પરરશોતમ સોનીને ત્યાં. પરશોતમે બરેષ્યાં ન્નેયાં. તે તરત કળી ગયો. તેણુ બણેચર્‌ નથુતે ખેસાર્યો. “ બહેચમ્ભાઈ ! બેસો હમષ્ડરાં, કસ કાઢી દઉ છ૪ું !”

પરશેોતમ તે વત્તી ગયો હતે. પચુ એણું ધીમે ધીમે કસોટી 3૫૨ કસ દેવા માંડયા. એક કયેોટી લીધી.સરખામણી કરે. નવાઈ બતાવે. બડીભર સામે ન્નેઈ રહે; પછી વળી છાકરાતે બતાવે, “ને તે! ગોકળ | કેમ લાગે છે ?'

બણછેંચરનું મન બા ખાઈ ગયું. “' મારું ખેડુ ! કર્યાક પ્રાકર્બરાસ નીકળે નહિ ! ' ઝએેને હવે સાંભયુ'' કે ઝમકુડીએ

કા્ઈને ઘરેસ્્ાં બતાવીને આબરૂના કાંકરા કરવાની ના પાડી તી ! વૈણે ધીમેથી કહ્યું :

કૃમ પરશોતમભાઈ ! કાંઈ દગો લાગે છે ? હોય

ગેમેવુ' કહેશ્ને હે !” “દગે! તે! નથી કાકા ! પષ્યુ કહ્યુ છે નાં ? વાટયુ' એસડ ને મુડયો *નેગી! આ પારામાં એકદમ ખખર ન પડે અદર રૂપાના કરડા હોય તો: આ કરટેસેરી તો ડીક.

જનગણી વધુ એક૪્કીનો મેળ મેળવવો મુશ્કેલ. માલ મોળે છે. ક્રાના મ ર ?'

“હા! પષા તમને કેસ ખબર પડી?

* ખ્બર તો પડે જ નાં? પષ્યુ તમે એમ કરે।. જરાક બીજે પષ્મુ આંટો જઈ આવો. મારી નજરમાં કાંઈ બહુ ડીક તથા લામતું ! ખોજે જરાક કસ તો કહઢાવો.'તે પછી તે તેની સામું ન્નેઈ રહો.

પષ્યુ બહંચરને તો હાાષ્યુ ન હસવા જેવું ચ!ાતું હતું. એટલે એણે કહ્યું: ' હવે બીજે તે ત્રીજે-તમે જ જે છેય તે કણોને !'

“«્યારે સાચી તાત કહુ, “હેચરભાઈ !'

“હા હા, એમાં શ મારાભાઈ! આપણે કાં ચોર