એક વખત

ખમે એવે રવાડે ચરી ગયા કે રાતના આઠે વાગે ગેટલે નરહરિની એરડીમાં ભેગા થષનિ સો અલકમલમરનાં ગપ્પાં મારીએ. જેનું ગપ્પુ' સરસમાં સરસ નીકળે અને  ગપ્પાં જેવુ' લાગે નહિ, એતે અકે પાંચ રૃપિયા આપતા. અલબત્ત, એ રૂપિયા પાછા અમારા “ કારી કલબ 'માં જ વપરાતા એટલે એ સોદો કોઈને મોંઘો પશુ પડતો નહિ.

પણુ એક દિવસ નરહરિ કાંઈક ગ'ભીર હતો. અમે તા અમારા નિયમ પ્રમાણે કોષના પ્યાલા ખખડાવતા ત્યાં સોં ખેઠા હતા તે કોફી બરાબર તેયાર થળ જય તેતી રાહ નેતા હતા. અમે સો નવરાધૂપ, કામ ખરું પણુ ન૭િ જેવુ. વચમાં તે! અમે એક લાકડાની ત્રિપગી (ટ્રીપોય) ઉપર અમારા ભવિષ્ય ન્નેવા મયા હતા, પણુ “₹ન્ટર આરઢટસ 'માં મે વખત ઊડી જઈ ને, માંડ માસ્તરું ફૂટતા અમારે દોસ્ત રસિક એક વખત ઇંગ્લે'ડતી “ ઈન્ડીયા એફીસ'માં મોરો હોદ્દો ધરાવરે, એવી આગાહી એમાંથી ટપી પડી, અતે તે પણુ સ'સ્કૃત શાદૂ'લવિક્રિકિત *કેોકમાંત્મારથી જયુ સું જસ, સોને એ વાતને। રસ ઉડી ગચો. પછી રસિકના ઢગધડા નેતાં એ વાત અશાકષ લાગી હોય કે એતે આવે મોરે હોદ્દો મળે, તે અમે સો, અમારા ભવિષ્યની પણુ, આ ત્રિપમોર્મા, અમે આગાહી લીધી હતી, એ આગાણી પ્રમાણે કલાક થવાના હતા, તેથી ગુસ્સે ને છાની ઈર્ષા બન્ને સોના મનમાં આવ્યાં હેય ! એ ત્રિપગીનો કેડો છોડના પછી આ કેફી કલબમાં ગપ્પાં મારવાની કલા ખીલવી રજ્રા હતા, પષ્યુ એમાં «યાં પળે પળ હસવાનો જ સોને શોખ હતો, ત્યાં આજે નરહરિને ગભીર ન્નેઈ ને અમને સૌને આશ્ચર્ય થયું. લાગ્યુ કે આજને રગ માર્યો જશે, ત્યાં નરડર જ ખેલ્યો, “ભે! આજે તા આપણે ગપ્પાં નહિ, કાંઈક સાચી અનુભવ વાત, પોતે અનુભવેલી કે કોઈક અનુભવેલી અને તમને કહેલી એવી વાત કરીએ.

અમે રાળટપ્પાવાળા લહેરી માણુસો એમને ન૨દશિતી આ વાત એકદમ પસ'દ પડે તેમ લાગ્યું નહે. એ ન્નેઈને નરહરિ જ ખોલ્યો, “ એમ હેય તો પહેલી વાત હુ કહું, વાત બનેલી છે ને વધુમાં એમાં આવતા મુખ્ય પાત્રને તા ડું ઓળખું પણુ છું !'

“ત્યારે તમે જ શરું કરો; ચાલો, આજથી આપણી કૉપ્ટી કલબ, ન્ણું કે એક વાર્તાચકની ગ્રરુઆત કરે છે !'

નરહરિ થોડી વાર જમીન સામે ન્નેઈ રલ્રો. અમે ન્નેયું કે એ પોતાના મનના મનમાંથી ન્નણે કે યોગ્ય શખ્દ્દાને બહાર લાવવા મયામષ્યુ કરી રહો હતો, થોડી વારે એણે ગળ ખ'ખેયું. ધીમાં અવાજે ફહયું : ' સુમનભાઈ તમે પેલા ઉમરીયાને તો ઓળખા છો નાં?

“હા, કેમ એનું ચું છે?”

“એની એક વાત આજ મારે કાને આવી ચડી અને', હું તો ૭ક્ક ચઈ મયો !'

“પમ એવું ચું છે?

“તમને ખખર તો છે કે આ ઉમરીયેો। મહ્દા ઉઠાવગીર ને ચોરનો ચોર હતા. એક વખત એવું બન્યું કે ઉમરીયેો રાતે જુગારમાં દસ રૂપિકા હારી ખેટદો. સવારે તો એ રાપયા ભરવાના હતા. એણે ખાંખાંખોાળાં બહુ કર્યા" પણુ જ્યાં એે પૈસાના વાંધા હતા ત્યાં દસ રૂપિયા કાઢવા કહાંથી ? દસ રૂપિયા સાટે પ્રતિછા નનય એવો સવાલ થયો, અને આ તો પાછી જુમારીની આબરૂ. ખીન્નતી તે। ગઈ આવે, જુમારીની ન આવે.

' એટલામાં એના પાડોશમાં રહેનાર મેરામ કોળીની નાનકડી છોકરીને કાંઈક કાબે નીકળતી એણે ન્નેઈ. એના ફાયમાં એઆતનીન। ખૈસા નનેઈ ને ઉમરીયાની ચાર આંખો થઈ ગમઈ. એવાર્મા ગના કાનમાં સોનાનાં લટકણિયાં ન્નેયાં અનૅ ઉમરીયવાની દાનત બગડી.

“એણે એને મીઠાઈ અપાવવાને બહાને એક અવાવરૃ મ. તરફ ઉપાડી. છોકરી ઉમન્યાને એળખતી ને કાઈ કોઈ વખત, આ જુગારી દાવમાં ફાવતો ત્યારે તો છોકરાઓને ભેગાં કરીને બશેર્‌ પાંચ ગેર પેડા વહેચી કાંહતો એટલે ઉમરીયાની સાથે જતાં એના મનમાં કાંઈ ઓક લાગી નહિ.

“અવાવર્‌ નગલ-ઝાડીમાં પહેંચ્યા પછી ઉમરીયાએ-એનાં લટકશઞિુયાં કાઢવા માંડષાં. પણુ ધાર્યા કરતાં એ વધુ 'વજનનાં નીકળ્યાં તેમજ વધુ બદોબસ્તવાળા પણુ નીકળ્યાં શ્મેટલે ઉમરીયાતે એ કાઢતા મહેનત પઢી.

“પણુ એટલી આ એક નાનકડી વાતે ઉમશિયાને બેગાકળે! બનાવ્યો. ગેના મનને પહેલાં તો એમ હતું કે ઠૉંટબૂ હેટ કરીને એનાં લટકથ્યિયાં લઈ લેશુ' ને પછી એતે! કોષ્યુ સાક્ષી છે ? બહુ થાશે તે પાંચ પદર દિવસ બહારગામ આંટા મારી આવશું. પણુ આખર અત્યારે તે! રહી શે. પોતાના જુમદટિયા ભાઈઓમાં પોતાની પ્રતિછા કોડીની થઈ ન ન્નય માંટે એણે દસ રૂપિયા ગસે ત્યાંથી મેળવવા જ રહ્યા. દસ રૂપિયા જેવી નકામી લાગતી રકમ પણુ કેટલી પ્રતિછ્ઠાવાળી ફચારૅક બની કય છે, એનો ખ્યાલ આપણુતને ભાગ્યે જ આવે. અતે આ પ્રતિછઠા જીવનમરષુ કરતાં પષ્ટુ કેટલું વધારે મઠત્ત્ત ધરાવે છે એ ન્નણુવું પણુ અનુભવ વિના મુશ્કેલ છે, ગમે તેમ ઉમરીયાને પે।તાની પ્રતિષ્ઠા “ળવવાના આ માર્ગમાં, અમખુધારી મુશ્કેલી ઊભી ચતાં ગએ બેબાકળા બની ગયે।. છોકરી રેવા માંડી, ઉમરિયાને લાગ્યું કે બાજી ઉધાડી તો પડી ગઈ પણુ પોતે એક ચૈ મેળજ્યા વિના ઉધાડે। પટી ન્નશે.

“આ ઉમરિયાને તમે તે ન્વેયો હતો, સુમનભાઇ ! કેટલે! 8૨ડા ને ભય કર ગએ ચહેરો હેતે ! અતે એનો અ'ગુઠો, ખો મારા બાપ! એવો ચોરસ ખડે અગુડે, અમેરિકાના સુન્ફાશેોધક મડળે તે! નવાઈના નમૂના તરીકે છપાવીને “આધે પ્રમટ કર્યો હોત !

ઉમરિયમામાં સતાયલા ગુન્હેગાર માનસે પોતાનું કામકયુ”. એણે છોકરીનાં ઠોળીમાં લઈ લીધાં, ને છોકરીને મારીને કુવામાં નાપખ્મી દીધી કે એની વાત પ્રગટ પષુ થાય નહિ.

“પચ પોતાની આખર્‌ જળવાઈ ગયાનો એનો હરખ બહૂ લાંમેો વખત ટક્યો નહિ. જે ઝાડ નીચે એણે આ આ કામો ક્ષય એ ઝાડ ઉપર એક રબારીના છોકરા ભેને માર્યો ખેઠેલે(. તેણું આ આ વાત પ્રગટ કરી. ઉમરિયે! પકડાયે।.

“એને મારે ફાંસી લૈયાર હતી એ સો ન્નખુતા હતા. એ પાતાના કેસના ફેસલાની રાહ ન્નેતો કેદખાનામાં પડયો.

“ એવામાં એક દિવસ એને તક મળી મઈ ને એ ભાગ્યો.

“એણે અન્નણયે માગે રસ્તો કાપવા માંડયો. એની શોધખાળ કરનારા એની પાછળ આવવાન! જ એની ગને ખબર છતી, એટ્લે એણું આડેધડ જે રસ્તો મળ્યો તે રસ્તો! ઉપાડયો.

'ઉૃમરિયો આડેધડ જવ લઈને ભાગ્યે હતો. એના પમ એને ખચાને તો એ બચ ન્નય તેમ હતું, પકડાય તો તો! મરણુ અનિવાર્ય હતું. પળે પળની એને કિમત હતી. સવારના પફેર્માં એ એક ગામડે પહાંચી ગયે. રાતે એને લષુકારા વાગી મયા હતા કે એની પાછળ આવનારા ગતા સગડર્માં જ છે. બને તો આંહીં ગામને પાદર કાક ઝાડવા ઉપર્‌ દિ રાત કાઢી નાખવાને! એને વિચાર હતે. તે એક મોટા વડના ઝાડના થડતે નિહાળતો ઊભે! ન ઊભો, ત્યાં કોઈક બેબાકળા માણુસ પાસેના પાડાશમાંથી.એની તરફ દોડતો આવતો જષ્યાષો. ઉમરિચો પહેલાં તો ચમઝ%ી ગયો. એને લાગ્યું કે માર્યા, કાંતો પકડાઈ જ ગયા છીએ. પણુ ત્યાં તો પેલો માયુસ એની તરક જ દોડતો માવ્યો. એ ગભરાઈ ગયો હતો. સું બોલવું ને કેમ બોલવું ગની નનણે કાંઈ જ મતાગમ ન હોય એમ એ તે આવીને ઉમનર્યાના વાથને વળગીં પડયો ! “હાલે! ભાઈ ! દોડા રાડો, બચારે! સળગી નનરે. એતો બાપ પણુ ઘેર નથી !'

“ઉમરશિયે! એમાં કાંઈ સમનયો નહિ. એની પહેલી લામણી તો આ માણુસને ધકો દઈને ભાગી જવાની હતી. પણુ પેલાએ રાતાં રોતાં જ એનો હાથ ખેચવા માંડયો. જે દિશામાંથી એ આવ્યો હતો એ દિશ્ચામાં ઉર્માર્યાએ ન્નેયું ને એ દિડમુહ બતી ગયો, પેલા માણુસના ભાંગ્યા તૂટયા શાખ્દતે( અર્થ હવે સમન્નતાં તે! એ પોતે પષ્યુ બજ્યાકુળ થઈ ગયે.

“સામેના છેવાડાના ર્બારીવાડામાં એક ધર બળી રશ્યું હતું !

* ઊર્માર્યાના મનમાંથી એફદમ જ પોતાની વાત નનણે સરી જતી જણાઈ, તે સમજી ગયો. સામે બર સળગે છે નેં આ માચ્યુસનું કોઈક ત્યાં રહી ગયું છે. આસપાસમાં કાઈ નજરે પડડું ન હતું, આ માણુસ એટલા માટે આંહીં રાડયો આવ્યો છે ! પેલો માણુસ આગળ દ્ડયો અને ઉમરિયો પણુ વિચાર કર્યા વિનતા જ એકદમ એની પાછળ દોડો. એટલામાં એના હાડ યથ'ભાવી દે એવી 'ક્રાઈફતી ગજ ના એતી પાછળ એણે સાંલાળી. એની પાછળ ભજડેલાઓનોા જ એ અવાજ હોય એમ એને સપણ લાગ્યું.ણુ એના મનમાં અત્યારે તા ક જ ફુ પ્રધાનપણે ન્નતણે આવી ગઈ હતી. “ કોઈકને બચારા સામે ધરમાં રહી મચો છે !' પોતે ગૃતેગાર છે, પોતાની પાછળ કાઈક પડયુ છે, એ વસ્તુ ગૌણુ ખની જતી લાગી. એ ગાંડાની જેમ દોડયો, સામે એક ઘરમાંથી ધુમાડાના ગેોટેગાટા નીકળી રજા હતા !

“ઉમરિયે। ત્યાં પહોંચ્યો એટલી વારમાં તા ચારે તરફથી ખીન્ન' માચુસો પષ્યુ ખબર પડતાયો દોડતાં આવી ૨ર હતાં પણુ ધરને ચારે તરક્યો લાગ્યું હતુ. એક તરડ ઝુદવું સળગ્યું હતું. ઉપર ૭%નમાં સાંડીનુ' માળખુ” હતું. જાઈની અદર જવાની હિમ્મત થાય તેમ હતું નહિ.

“ ઉમરિયાને નને જરાક જ વિચાર આવ્ય હોત તો છટકી જવાનો આ જેવો તેવો લાગ ન હતે. એની પાછળ પડેલા માણુસો પણુ હવે આંહીં ચોક્સ રોકાઈ જવાના. પષ્યુ એટલામાં ઉમરિયાએ બરની સામે ઊભીતે સાથાફાટ રતા! એક માણુસ નિહાળ્યો. દેખીતી રીતે જ એને! કોઈ છોકરો અ'દર રહી ગયેલે હોવે ન્નેળએ. ઉમર્યાએ દોડતાં રાડતાં જ એના તરફ જરાક ન્નેયું અને એને ઓળખતાં એએ ૭ળી પડયો. એને આ ડફૂંસીંકેસમાં પ્રગટ કરી દેનાર પેલા છોકરાને બાપ આંહી ઊભે! ઊભો રડતે। હતો. એમ કહેવાતું કે ઉમરિયાને છે।કરાએ પ્રગટ કર્યો ત્યારપછી ભયન માર્યો એ ગામ તજી ગયો હતો. એ વાતની કડી આંહી મળી ગઈ | ઉમરિયાતે એક પળ ભર વિચાર આવ્યે! : “ત્યારે તા આ બળા રહેલે! છોકરો એ પથચુ ખીન્ને કોઈ નહિ, એને પ્રગટ કરી દેનાર પેલે અદક પાંસળીનેો જહોવા નનેઈ એ |! '

“પણુ એ વિચાર જેવો આવ્યો તેવો જ અત્યારે છડી ગમો. એ બળતા ધર ઉપર જેમ દોડી રહલ્રૉ હતો સેમ જ દોડતો રહલો. એને પોતાને પણુ કદાચ સમજ ન દે પડી હેય | પથુ જેમ ગુન્હેગાર્ણત્ત માણુસને અચાનક ધકેલે છે, તેમ માનવતા પષ્યુ ધકેલે છે ! એટલી વારમાં માનવમેદની ત્યાં નમી મઈ હતી. ધ્રૂમાડાના ગોટેગાટા નીકળવા માંડથા હતા. અદર જવાની કોઈની હિમ્મત ચાલે તેવું રહ્યું ન હતું.

“ એક પળભર ઉમરિયમે। ત્યાં થોભી ગયે અતે પછી અચાનક જ ન્ણે કોઈ એ ધક્કો માર્યો હોય તેમ એ માનવસમુહ વીંધીને અ'દર જ દોડયો ગયે.

“જું થયુ, કોમ ગયુ, એનો બાપ લશે, એનો બાપ તા એ રુએ, એમ પ્રશ્નોત્તરી માનવસમુહ ઉપર હજ તો રમતી હતી, એટલામાં અ'દરનતા પૂમાડાના ગોટેગાટમાં હમષ્યાં પડથો કે પડશે એમ લેથપાથ લર્ચાડયાં ખાતો, ઉમરશિયે। બહાર આવ્યો. ગેના હાયમાં બેભાન અવસ્થામાં પડેલો પેલે! છોકરો હતે,

« માણુસોાને! ધસારો ખાળવેો મુશ્કેલ ચઈ પડયો. પણુ ઝે પસારામાંથી એક રમાડી જેવી બાઈ, જે હમણાં જ “ણે દોડતી આવી રહી હતી, એણે આવીને ઉમરિયાના હાથમાંથી, રોતાં રોતાં પેલો છોકરો ઉપાડી લેવા સોથી ગમામળ દોટ મૂઝી. એ છોકરાતી મા જણાતી હતી. ઉસરિયાએ થોડીધણી શુદ્ધઞુદ્ધમાં એેની સામે ન્યુ તો એ હર્‌ આશીર્વાદતુ' એક એક વેષ્ય ખોલી રહી હતી.ઉમરિયાએ એના હાથમાં ઝીલાતા છોકરા તરફ ભેયુ' તા એ ખીન્ને કાઈ નહિં, પેલે એને પ્રગટ કરનાર છે।કરે। જ દેતે! |

હવે એના સમજમાં એકદમ એનો મૂળ વિચારપોતાને જામવુ' ન્નેઈએ-એ દોડી આવ્યો. એણે પોતાને માર્ગ કાપવા, માનવસમૂહરમાંથી 2સસ્‍્તે ખોળવા માંડયો. પણુ એને તરત જશ્ાયુ કે એના પગ હવે એટલી ત્વરાથી કદાચ કામ નહિ આપે ! પરિચ્યામથી એ હવે કરજી ઊઠો [

શિકારમાં ધવાયલા પસુની બ્યમ્રતાથી એણે ચારે તરફ નજર કરવા માંડી તો એના ઉપ? સેકડો નજર, જાણે એને આજને ઉત્તમ વીર્‌ પુરુષ ગયુવા આતુર હોય તેમ, મ'ડાઈ રહેલી એણે દીઠી. પખુ એનું આ એક કામ પૂરૂ થઈ *તાં, હવે પોતે ખરી રીતે કયાં છે એ ભાન એને સતાવી રહ્યું. આ બધા ભલેને એતે પ્રશસાથી નિહાળ્યા કરે, એ પોતે તો જખુતો હેતે કે એનું સ્થાન સળિયાની પાછળ જ છે. એને ભ્રાગવું હતું ને પગ એના કામ આપતા ન હતા.

ખેટલામાં એણે માનવસમૂઠને, જડ ભી'તની માફક એક લાઇનમાં ચઈ જતો જ્યો. માનવસમૂહમાં પડેલ! %ડ્ીમાંથી એણુ એ કડીને છેડે, હાયમાં હાથકડી અતે દોરડું લઈને આવતા ખે ત્રષ્યુ સિપાઈ એતે પણુ “નેયા !

ખેના પગ હજી ફામ આપે, એમ એ ઈચ્છી રશ્ો, ચુ એ અવશ હતો. પમ એના, આજ ફંવે કામ આપે તેમ ન હતા.

જવળ નિરાધારીના ફૂ ફાડા મારવાને કાંઈ જ અચથ'મકતા ઉમશિથો ત્યાંથી ચાંત રીતે ન્ળણૅ કાંઈ ન બન્યું હોય તેમ પાછ જેલમાં પૂરાઈ ગયે.

“ અને એ ઉમરિયાને-' નરહરિએ કાંઈટ ધીમા, ઉટ્શ્રભર્યા ભીના અવાજે કહ્યું : “-અને એ ઉમરિયાને પછી ફાંસી થઈ ગઈ. મતે પ્રશ્ન એક જ અંતરે આવી ચડે છે. ગને ફાંસી આપનારની ચયે[ગ્યતા થોડાંક કાયદાનાં ગોખશિયાં પુસ્તકે! મગજમાં ભરી ગવા સિવાય, શી રીતે વધારે ફૂતી એ મને કોઈ સમળવરેી! ખરા? માનવ માનવને ન્યાય કરવા ખેસે એવું રાજ્ત'ત્ર એ પચયુ ભયકર ગુ'ડાગીરી નથી?

રહર્ના એ વરિચત્ર અતે વર્!હ્યાત જ્ષાતા પ્રશ્નને અનુત્તર રાખીને જ મે' પૃછ્યુ? “ પણુ આ અન્યુ' કયારે...”

નરહ્રિએે લાક્ષષ્િક જવાબ વાળ્યો: “ એક વખત ” અને પછી મભીરતાથી ઉમેયું' “ અથવા કહે કે, ૯મેર્શ્ના અને હ? પળે.”