ત્રિપાદ

જયારે વનોજને લાગ્યુ' કે હવે પોતે બચે તેમ નથી, ત્યારે એણેુ પોતાના શેઠને બોલાવવા માટે નાનકડા અભેસ'ગને મોકલ્યો, ને પોતે પળે પળે ભગવાનનુ સ્મરણુ કરતો ત્યાં પડયો રેલો. એની નજર સમક્ષ એનો ચાલીસે વરસતો ઇતિહાસ આવી ગવે।. પોતે આ ઘરમાં કામ કરતાં કરતાં, આંહોં ને આંહીં ચાલાસ વરસ ગાળી કાઢયાં હતાં, કરાઈ દિવસ એક પાઈ વધારા માગ્યો ન હતો, શેઠે એની મેળ આપ્યો ન હતો, પણ્‌ વનોજન એક સતોષ હતો કે, એનું કામ કોઈ દિવસ અટકયું નહોતું રહ્યુ”. વિવાહની વાત હોય કે વેવાઈ વેલા આવ્યાની વાત હય, કે વરા'પરાની વાત હોય, કાણુ જાણે શી રીતે શેઠ એ ન્નણી લેતા, ને પોતે માથે હાથ દઈને શુ કરવું એ [ચારમાં બેઠે હોય, ત્યાં ખરખર ટાંકણે, પોતાની નાનકડી-શેડના કમ્પાઉન્ડમાં જ આવેલી -એરડી ઉપર, મુતીમ કે કારકુન, “ લ્યો વને।જી ! આમાં સહી કરે તો, ' કરતો'કને એક હાથમાં નામાનું ચોાપડુ' ને બીન્ન હાથમાં નોટનું થાકડુ' લઈ ને ઊભો! હોય !

અતે એમ એ નામે મડાયલા રૂપિયા પણુ કોખુ ન્નણુ કેમ, પ!૭ા ત્યાં એની મેળે જમા થતા રહેતા !વતોજીને જવનમાં સ તોાષમાં સતોષ આ જ હતો. શેઠ નવી પરણે નહિ તો તો પોતે ધરઆંગણે પણુ ખેસે નહિ. પરતુ શેડેની નવી વહુ આવ્યાં. હવે પોતાનુ સ્તમાન રહેતું નથી, એમ માનીને પછી પોતે ધરઆંગણું ખેસી ગયો હતેા.

અત્યારે તા પોતાના છોરા અભેસ મનો હાય શેઠને સોૉપવાતી એક જ તમત્તાથી, હવે જીવનની થોડીક પળોને તે ખેચી રહ્યો હતે.

ગેટલામાં શેઠ આવ્યા. વહી જતા જમાનાના એ છેલ્લા અવશેષ જેવા હતા. એમને એ ખબર હતી ક્રે એમને જમાનો હવે પસાર થઈ ગયે છે, છતાં પોતે પોતાની જૂની હમછબ ન્નળવીતે, એ વહી જતા પાણીમાંયો જેટલું બચાવાય તેટલુ બચાવવાને પ્રયત્ન કરી રલ્રા હતા. પૈ પગારમાં વધે નહિ, એ જૂના જમાનાનું લક્ષણુ હતું. વરેખરે પે।તે જ પોતાના ને।કરની આબર્‌ નનળવે એ પષ્ણુ એ જ નૂના જમાનાનું લક્ષણુ હતું. શેઠ તદન સાદા વેષમાં આવેલા. સાથે એમનો એકને એક છોકરો પણુ હતો. તે નવી હમહબનેો જરાક શોખીન કિશોર હતે.

રહે આવીને વનાોજના માથા ઉપર દાય સૂકયો, “વનેોજ પરમ છે? કેમ મને સ ભાયે ? '

વનતાોજ્એ જરાક આંખ ઉધાડી ખે હાથ ન્નેડયા. ખો।!લી શકષ્રો નહિ, એની આંખમાં ઝળઝળિર્યા હતાં. એણે પ્‌ાતાની સામે ઉભેલા અભેસ'ગ તરફ ન્નેયુ, ને એને આ બાજા આવવાની ઇશાર્ત કરી.

અભેસ ગ પાસે આવ્યો. વનોાજએ એનો હાથ લઈને 'રેઠેના હાથમાં મૂકયો. ને ખે પળ શેઠેની સામે ન્નેઈ રહ્રો.ઠું વાત સમ? ગયા.

“રાખવાવાળા સોને માથે ખેઠો છે, વતેોજ ! પણુ જેવા આ, એવો અભેસ'ગ. મનમાં જરાય ઉચાટ રાખતા નહિ. ' રશેકે પોતાના છોકરાના માયા ઉપર હાથ મૂઝીને વતોજને ખાત્રી આપતાં કહ્યુ.

વનોજએ શેઠના કિશોર છોકરા સામે નેચું. એને વિશ્ચાસ ન ખેઠે-શેદના વેણુમાં એમ નહિ, પથણુ આ નવો આવનાર્‌ે અભેસ'મને ન્નળવે એમાં ! શેઠ એ ફળી ગયા.

“વતોજ! હું છું ત્યાં સુધી અભેસગ ભગવાનને ખાળે ખેઠો છે. તમે હવે ભગવાનમાં મન ન્નેડા. '

પણુ વનોજને કાંઈક કહેવું હોય તેમ લાગ્યુ, એણે કહ્યુ, “ કાકી આવ્યાં નહિ નાં ?'

કાકી એટલે શેઠનાં નવાં વહુ. વતોજને ખોટુ લાગતું હતું કે રોડ તો વેણુ આપે છે, પણુ પોતે શૈેડની વહુને નનળવી શકયે। નથી, એટલે એ હવે અભેસ ગને નહિ નનળવે તા: અભેસ'મતી મા તો વહેલાં ઉપડી મઈ હતી, અને પોતે પણુ આજ નનવા ખેડે હતે.

પણુ એટલામાં શેઠનાં નવાં વહુ આવ્યાં. વતોજએ એ હાથ ન્નેડી ૨% લીધી $ “ કાકી ! ખોલ્યું ચાલ્યું...' માફ કરને, એમ વનોજી ખોલી શ્રક્યો નહિ. એને સાદ ગળગળા થઈ મયો હતો.

શેડાણીએ પણુ પોતાને! જૂને નોકર છે એમ માનીને ખે વેણુ આશ્વાસનનાં કલ્ાં. પછો સૌ જવાનો તૈયારી ફરતાં હતાં, પષ્યુ હ જણે વતે।જને કાંઇક કહેવાનુ ' હોય એમ રેડતે લાગ્યુ એણે બધાને જવાતું કહ્યુ.ફાજી ગયાં?” વતોજએ પૂખ્યુ.

“હા, બહાર ઊભાં છે !' રોઠે જવાબ વાન્ચે.

“સારે તમતે એક પેટછૂટી વાત કરવી છે,' કાકા ! તમે મતે નાનાભાઈની પેઠે ન્નળવ્યો છે, પણુ મારામાં એક કુટેવ હતી. હું ન હોઉ ત્યારે બીજુ કોક તમને સ'ભળાવે, ને મારા અભેસગને ડુડું પડે, એના કરતાં હું જ મન માયલે મેલ આજ તમને ખતાવા દઉ. તમારું કાંઈ કહેતાં કાઈ કોઈ દી ખોવાણુ છે?”

“ના, વને!જ ! તમે કોઈ દી, એક રાતી પાઈ પષ્યુ આધીપાછી કરી નથી !'

“થયું ત્યારે. તમે મતે ન્નણા તો છો. પણુ મે' એક કામે! નતનત ડર્ષો છે, વખતે કાકીને ખબર પડી હોય તો પરણું ન્નણુ !'

“રૈની વાત છે વતાજ ? '

“ વાત ખીજ કાંઈ નથી, પષ્યુ પંખીને ચણુ નાખવા સાટુ ચઈને મે એક રેર દાણ્‌। હમેશાં તમારે ત્યાંથી ચોર્યા છે ! ”

“ચોયો છેઃ”

“ચોરીને જ તે!. હ'મેશાં એક ગૈર દાણા કાટી લેતે સૌ આડાઅવળા હય ત્યારે પખીને નાખી દેતો. આંટલેા ક મારે ગતા બન્યો છે !'

“અરે ! ન્નવ રૅ વનાજ ! આ તે વળી ગને! ડહેવાતો હશે: અન ધરની સળીએ સળીનુ “યાન રાખનારે

હં, તમે કેમ ન્નણ્યું આ વાતની મતે ખખર નો'તી?

મને ખબર હતી વનેજ ! તમારે એક શેર દાણુ! પારેવાંની ચણુ માટે હમેશા લેવો પડે છે એની મને ખખર૨્‌ હતી..તમારી કાજીતે પણુ મે' કહ્યુ'તું કે વતાજ લાખને! હાર પડયો હરો તો નહિ લ્યે, પણુ ચણુ તો લેશે જ. એને “લેવા દેન્ને, બોલતાં નહિ !”

વતે તો સાંભળીને આભો જ ચઈ ગયે. પણુ એના મન ઉપરથી નનણે એક મોટા પહાડ જેવા ભાર પડી ગયો! હોય તેમ, એ ધીમે ધીમે આંખો મીચી ગયો. તેણે ખે હાથ ન્નેડયા, એના અભેસ ગને આ શેઠ પાળશે જ એમ તેતે ખાત્રી થઈ ગઈ હેય તેમ એ શ્વાંત પડયે! રશ્રો.

“વતોજ...એ તો, મફતના કાચવાતા'તા, મે' તમને કશયું'તું નાં, એની ચણ વિષે... '

શેઠાણીને એમ વાત કહેવા જતા હોય તેમ, શેઠ રોમે પગલે પછી બહાર નીકળી ગયા.

વનાજ ગયા. અતે એ રોઇ પણુ સમો આવતાં ચાવ્યા ગયા. ત્યાં નવી દુનિયા આવી ગઈ.

“ અભેસગ અહી કાલ તે! પડી'તી. ત્યાર પછો કોઈ આવ્યુ' નયો. તમે નને નન તો ખર્‌ા, વખતે ભૂલમાં આવી હાય તો?”

“નહિ જ! કાલે હું તો આવ્યો જ નથી ! ' એ જ મકાનમાં પેલે ગઈ કાલનો કિશોર આજે નવો શેઠે થયો હતો. અતે વતોાજનો અભેસગ એને કામકાજ કરવાવાળો હતે. “કાકા 'ને એવી જુનવાણી ભાષા, શેડ ને!ફર વચ્ચે અદશ્ય થઈ હતી. તેને બદલે ત્યાં વધારે સફાઈ, વધારે ચાલાકી, વધારે ઝડપ આર્વ્યા હતાં.એક સોનાની કાંડા ધાડયાળ ઉપડી મઈ હતી. પણુ જાણે ઉપાડી તેનો કાંઈ પત્તો ન હતો. અભેસ'ગ ઓરડામાં મુખ્ય કામકાજ કરનારે હતો. પણુ બીન્ન સો આવતા જવા રહેતા, એટલે કાંઈ પત્તો લાગે તેમ ન હતો.

“આપણે એમ કરે, તમામનાં ધર તપાસર્‌ાવોા !'

“હા જી!' અભેસગે કહ્યું, “એમ કરીએ !' અને' પછો ઉમેયું” : “ સાથે સાથે ન્નહેર્ખખર પણુ આપી ૬દ૪એ !'

“અરે | એમ તે ન્નહેર ખબર આપ્યે કાંઈ પત્તા લાગતા હશે ?'

“ના જ, હું ધડિયાળ માટે ન્નહેરખબરતી વાત નથી કરતો, નહિ જી, એતે માટે નહિ. પણુ પછી આપણે ખીન્ન નોકરે! ન્નેઈ શે એ ન્નહેરખબરની વાત કર છું 1'

“પમ?”

“આ તમામ નીકળી નરે !'

“પણુ આ તો ચોરી --ને પાછી શિરન્ેરી !' પષ્યુ નવા શેઠે હિસાબ કરી રહ્યા હતા. ઘડિયાળ બહુ બહુ તો ત્રણુસો ચારસોનું. પષ્યુ નવા નોકરે રાખતાં, એક મહિનામાં જ એટલે! વધારે! ચઈ ન્નશે. એટલે એ ધીમે ધીમે શાંત થતા ગયા : “ તમારે ધ્યાન રાખવું જેઈએ અભેસ'મ | નૂના તો તમે જ નાં?”

“છ હા, હા જી!હુંતો તમામે તમામ ચીજ જે જ્યા તે ત્યાંજ રાખુ ષું !'

વાત સાચી લતી. અભેસ નું કામ જે «યાં તે ત્યાં જ. એમાં ર્રેર૨ નહિ.

શેઠની મો!ટર રાહ નનેતી હતી. એટલે એ વાતને.દાટી દઈને બહ્દાર જવા ઊપડ'થા- જતાં જતાં એને અભેસ ગની આંખમાં ઠૅ'ડી મસ્કરી ને ઉપહાસ બતન્તે ખેઠાં હેય તેવું લાગ્યુ: “ મા૩ ખેડુ ! આને બાપ !' શેઠ જતાં જતાં વિચાર કરી ર્વા થતા: “કયાં આને બાપ ને કયાં આ ?'

અને અભેસ'મ તમામે તમામ વસ્તુને વ્યતસ્થાપૂર્વ ક રેબલ્ ઉપર ગોઠવતાં મનમાં ધોડા ધડતે! હતોઃ “મારા ખેટા | મોઢે કાંઈ મીઠા છે | પણુ કોઈ દી ખબર કાઢી કે અલ્યા ભાઈ ! તમે ખરેખરના આ મુશ્કેલ સમામાં કેમ કરીને ચલાવા છો? તે આના જ બાપ ! લાખ રૂપિગે એનું મૂલ ચાય ? આ ઉપાડયું છે ઠેઠિયું, તે કાંક સમા સચવાઈ નરે. નાખી દેતાં બઅલો આવી ન્નશે. ફક્ત પકડાવું નથી. અંગરેજે આપેલા આ આંધળા ર્‌ાજવડેવારમાં હજી કાયદો તો એ નો એ છે. જેટલા પકડાય તેટલા જ ચેો!૨ મણુાય. એવું સાવ આંધળુ ધખ છે. તે એ બધાય, એ પષુ સો કષાં ચોર નથી ?'

એ જ સકાનમાં સમય જતાં પાછી એક ત્રીજ શર્‌આત યઈ. આ વખતે પેલા કિક્ષોર શેઠતેો છોકરે ત્યાં શેઠે હતો. ને અભેસ'મનોા દીકરો તેજુભા ત્યાં નોકર હતે.

વરસની છેલ્લી તારીખ હતી. તેજુભાએ એક કાગળિયા સાથે પ્રવેશ્ચવ કર્યો.

“ સાહેબ ! આમાં ખે ખાનાં સહી વિનાનાં રહી મયાં છે. '

“ક્યાં છે ! શેનાં છે ?

“આ રહ્યાં. એક ખાનામાં માંદગીના પગારતી સહી રહી છે. બીન્ન ખાનામાં ત્રણુ વરસની નોકરીને અંતે,જાલલધારે,” જપ વિકટ ફડ” વીમાની * રકમ ને એવી બધી વાત છે. એ બન્તેમાં આપતી સહી ન્નેઈ એ. '

શેકે તરત સહી કરી આપી. તેજુભા પાછો ફરતો હતો ત્યાં એને બોલાવ્યો ! “ પછી કાંઈ પત્તો લાગ્યો ? કોણે સાંકળી ઉપાડી'તી ? ”

“અ તો પેલે! નવો માણુસ છે એણ. ગેની ભૂલ થઈ ગઈ હતી. એતે શિક્ષણુસસ્કાર ખાતાના વડાતે સોંપી દીધો! છે |”

તેજુજા સહેજ માથુ* નમાવીને ચાલ્યો જતો! હતો, ત્યાં શેડે કક્યું :“ આજે તમારે સાત પછી આંહોં આવવું પડે તેમ જે, તેજુ મા !”

' પણુ મતે કોઈ એ કલ્યુ| નવી, સાડાસાતે મારે કામ છે !'

“પણુ આંવોં કામ છે તેનું શુ?”

તેજુભાએ નોકરાના “ટાઈમ ટેબલ? તરફ આંગળી ચી'ધી, સશૈજ માથું નમાવી ”ન લીધી |

“સાચુ !' શેઠ મનમાં ખોલી રશ હતાઃ “ એની વાત સાચી છે. હવે તો આપણે વ્યવસ્થિત હોઇએ તો જ વ્યવસ્ચા સચવાય તેવું થઈ ગયું છૈ. પેલું જી્વન-ચલતી ૨, લાતી હે-એ તે ન્નણે એક સ્વમ જ થઈ ગયું.'