ચૌલા દેવી ની આત્મશ્રદ્ધા

દામેોદર પટકટીતરફ આવ્યો, ચોલાદેવીની દ।રપાલિકા ત્યાં ઊભા હતીઃ દામે!દરે બોલ્યા વિતા કેવળ અથ સૂચક મુદ્રાથી પોતાનું આગમન ચૌલાદેવીને જણાવવાનું તેને કહ્યું. દારપાલિકાએ પણ કાંઈ ખોલ્યા વિના એક તરફ ખસીને દામોદરને માગ આપ્યેઃ ને પોતે તતમસ્તકે ભાલો નમાવીને મત્રીશ્રરને જવાતી વિનતી કરતી હોય તેમ પ્રણુમીને ઊભી રહી.

દામોદરને વાતાવરણનો આ ફેરફાર અત્યત સચક લાગ્યે!. એને પોતાને ત્યાં પણ કેઈ આવતું તો વિજ્ઞાપન કરવા માટે આયુષ અદર દોડતો આવતો, ન્યારે આંહી' તો ન્નણુ એક પૃણુ વધારે શખ્દ ન ખોલવાની દેવીની આત્તા હોય તેમ કાંઈ પણુ ખે!લ્યા વિના શિષ્ટ રીતે તમીને પેલી શસ્ત્રધારિણી નારીએ દેવીની અનુમતિનું સૂચન આપી દીધું હતું.

મત્રીશ્વર અદર સાલ્યો.

ખને બાજી સુગ'ધી તૈલની દીપાવલિ શોભી રહી છુતી. અંદરના ખંડમાં તેણું નજર કરી તો સામે લાલચ'દનમાં કોતરેલુ એક સુંદર આસન જ્ેયું. આસન ખાલીછતું. ખ'ડમાં જ્ાઈન ન હતે. મશ ય આવ્યાની જાણુ કરવા માટે એક ઘડીભર ત્યાં ઊભો! રલ્યોઃ “દેવી!” તેણે મોટેથી કહ્યું.

દામોદરની નજર્‌ સડે” અંદર ગઈ ને તે આશ્રયચકિત થઈ ગયે. ભગવાન સેો।.મનાથના એક નાના સુંદર સ્કાટ્િક મદિર પાસે દીપ ખળી રલ્ો હતે।. યુગયુગની કેઈ શ્રદ્ધાભક્ત નમી રહી હોય તેમ ચૌલાદેવી અત્યત સુંદર “મંગવિભ'ગથી ત્યાં નમી રહી હતી.

થોડીવાર પછી ચૌલાનું ઉત્ત'ગ સુંદર શરીર દેખાયું. એના માં ઉપર હજ શ્રદ્ધાની ન્યોત પ્રકાશી રહી થતી .

દામે।દરે સ્‍પેને ન્નેતાં ન« ખે હાથ નોડીને પ્રષ્યામ કર્યા. ચૌલા ત્યાં બકાર આવીને દામોદરના પ્રપ્ગામ ઝીલતી ઊભી રહી. નેમ પાટણમાં એતી કઢાન્#રીથી વાતાવરણમાં એક પ્રકારનો મનોથારી પરિમલ ફેલાઈ રહેતો તેમ આંષી પણુ દામોદર ગ અનુભવી રલો. તેની હાનરરી માત્રથી હિ સતેજ યઈ હોય તેમ દામે।!૬ર પોતાની યોજનામાં શકા-

આશકાને સ્થાને આશાની રેખા નવા લાગ્યો. ચૌલા

આંગળ વધી. તે ચદનના ખબાન્નેઠ ઉપર ખેડી, તેણે સામેના આસન ઉપર નજર નાખી કલુ: ' ખેસા, મત્રીશ્રર !?.

દામો।દર ૨% ઊભે! જ હતો. તે ચોલાની ખેસવાનો મોણક છટા નિહાળી રેલો. તે વિચારી રેલો કે આ નારીમાં એવું શું છે કે એ ને કાંઈ કરે છે તે શિષ્ટ લાગે છે ને એક પ્રકારનું મોહક વાતાવરણુ સરજે છે.

“ સંત્રીશ્રર ! હૈં તમારી જ રાઇ જેઈ રહી હતી ! ' દામોદરતા કાન ઉપર મધુર અવાજ આવ્યો. તેણે ચોલાંસામે ન્નેયું. અને ખે હાથ નેડીને પ્રણામ કરતો મ ખોલ્યો: ' દેવી ! મારે પ્રથમ તો તમારી ક્ષમા માગવાની છે!'

' પહેલાં બેસે તો ખરા, પછી ક્ષમા માગે।,' ચોલા ખોલી.

દામોદર ચૌલાદદેવી સામેના આસન ઉપર ખેસી ગયે અતે ખોલ્યો: “ તમને મૃસાકરીમાં બહુ શ્રમ પડયો લાગે છે !'

' સાંઢણીની મુસાફરી મે' કરી છે. ને આયુષનો હાથ દ્રણા જ કશળ છે. એ પણુ તમારી યોજનાનું એક અનુપમ્‌ રત્ન લાગે છે ! તમારે સંદેશો તો આયુષ આમ મેો.'

“ દેવી! પાટઢણને મહાન બનાવવા હ નીકળ્યો ખરે, પણ મારી શ્રદ્ધા મને ઢવે પૂટતી લાગે છે.”

“મહેતા | મણારાજતા મિત્ર ભસ્માંકદેવનું વચન સાચુ થશે ક શું? શું સામ્રાન્યો સ્થાપનારી ખુદ્દધિનો ભારતવર્ષમાંથી શાસ થયે! છે? આટલી વારમાં તમારી શ્રદ્ધા પખૃરટી પડી? '

“દૈવી ! પાટષ્યુ જ એક મહાન થઈ શકે તેમ છે ઝે તે મારું વર્ષોજનુ' સ્વપ્ન છે. પણુ...પણુ...મારે પડખે...” દામો!દર વાકય ગળી ગયો, ને જરાક ખિન્ન દેખાયે।.

“તમારી પડખે કો્ઈ નથી, એમ નાં? ચાલો, હં તમારે પડખે ઊભી છું. હં તમારી શ્રદ્ધામાં અડગ વિશ્વાસ ધરાવું ખુ. બાલે, શું કરવું છે ? '

' અખદપતિને તો દ ડનાયકની મણાનુભાવતા, ઝડપી યુદ્દરચના અને ખુદ્ધિકોશલ્યથી આપણા બનાવી લીધા. હવે નડૂલ રહ્યું છે. '

' ખરાબર--'

'નડૂલમાં અણુહિલ ચૌહાણુ છે. માલવસેનાર્પાતિસાઢાને મારીને એ પરાક્રમી થયો છે, એનું રજ નાનુ, સેના નાનતી--પણુ એટલી તીખી કૈ એને ઈછેડવાને વખત અત્યારે મહારાજને નથી ! યાં વિજ્ય મેળવીએ તો કાંઇ મહત્ત્વ નહિઃ અને હારીએ તો પ્રતિષ્ઠાકાનિનેો પાર નહિ. એટલે અખુદપતિના કમાર કૃષ્ણુરાજને મહારાજ ન૦૪રેકેદ કર્યો છે એ પરિસ્થિતિમાંથી જ નડ્રલાવેજય શકય બને--અનૅ સમયપૃરતો એના ઉપર અકશ આવી નનય---તા હમ્મૃકવિજય પછી મહણારાન આ તરક ફરી આંટા આવે. ઇમ્મૂકનુ દબાણુ વધતું ન્નય છે. આંહી હવે યૃદ્દ કરવું એ સિધનું યૃદ્દધ ખોવા બરાખર છે. અત્યારે યુદ્ધના જયપરા૦૮યનો આધાર સૈન્ય ને સમયના બચાવ ઉપર છે. તમને એટલા માટે ખેલાવ્યાં છે, દેવી ! '

“મારે ચું કરવાં છ?”

“તમેતે વખતે માલવા સામે મહારાજનો વિજ૪૫૫૩૦૪ પાટણના ભરદરખબારમાં ક્રકાગ્યો--તેવો એક બીજે પ્રસંગ ઊભે। થયે! છે !

“ગે એમ સાંભળ્યું હતું, દેવી ! કૈ કર્ણાટમાં મદન્મત્ત ટાથીઓને મૃદગના ધેર્ષાનિધરોપથી વશ કરનારી નારીઓ છે. તમે પણ કર્ણાટની સુંદરીઓના પરિચયમાં આવ્યાં છે. તમારી પાસે એ સિદ્ધિ છે, દેવી ? હય તો પાટણુની વતી અત્યારે હુ' માગી લઉ ૪ : ”

' તમને આ સિદ્ધિ વિષે કણે કહ્યું ? મહારાજે ?”

“ મહારાજને તો આ વાતની કાંઈ ખખર હજી પડવા દીધી નથી, ને પડવા દેવી પણુ નથી. 'શતક. & અકત-વઇબ્ખઆ.ખરઈ-મ ૦ વભનુઇનબુઇજનન મળાપ ણણભાનાતલનમવાભ્ા૧મમરઇમાંરગાન

' ત્યારે ?'

' મને થયું કે એ હેય તો! તમારી પાસે હોય! '

ચૌલા એક ધડીભર શાંત ખેઠી રહી. તે કાંઈ પષ્ય ખે।લી નહિ. દામોદર ઝાંખો પડી ગયે.

“કેમ ખોલાં નહિ, દેવી ? પાટણુને માટે પણુ ન ૬ ગકાય એવી એ સિંદ્ધે છે ?”

' દૈ નાની હતી--પાટણમાં મારી ફ્રેઈબાને ત્યાં રહેતી --તયારે ડર્ણાટથી એક અદ્ભુત નાત કા અમારે ત્યાં આવતી. નંદાદેવી એનું નામ. એના મૃદગના ધે।ષનિધેોષે ઉન્મત્તમાં ઉન્મત્ત હાથી પણ વશવતી' બની જતો મે' નજરે જ્નેચેલ છે. એણે એ વિધ્યા મને આપી છે.

“ મે તો પાટણના જવનમરણુનાો આ ક્રોયડો તમારો પાસે મૂકષો છે. માલવજયથી છકી ગયેલા નડૂલ સાથે અત્યારે મારાજ યુહ્મમાં પડે તો એક બાજુ માલવા--ને ખીજ “જ સિધ--બન્તે દુશ્મનો પાટણુની પાંખ પીંખી નાખે. નડ સાથે લડવુ નથી, યુદ્ધ કરવું નથી, અને એને! વિજય કર્યા વિના પાછું ફરવું નથી-હવે તે। પાષ્ઠું ફ્રાય તેમ જ નથી ને.

“પણુ એ શા રીતે બનશે, મત્રીશ્વર ?'

'મે' તમને સંદેશો મોકલ્યો તે રીતે--ખાલપ્રસાદને વશ કરવાથી. એ નડૂલને। યુવરાજ છે, લાડીલો છે, રાજ ગણુહિલ ચૌહાણુને પ્રિય છે. એનો બોલ કેઈ નહિ ઉથાપે. મહારાનટ ભીમદેવના ચરણુસાં એને નમવું “પડે--એ સ્થિત આપણે ઊભી કરવી રહી !”

“ અને આ વાતની જ્યારે મહારાવ#તે ખબર પડશે--”

“યારે એ ગૌરવથી ડેલી ઊઠશે ! ' દામેોદરે કહ્યું.ધાસ સ્મિત ર ના, , એમ નહિ. હં હે તો એમ કહ છું કે એમને વણેલેમોડે ખબર પડશે ન તો શા માટે પહેલેથી આ ખખબર એમને ન કરવી ? એ થોડા સાવધ રહી શકે !'

“ના, એમ નથી, દેવી |! અજુનના ગાંડીવ જેવી સચાટ વિદ્યા આપણી પાસે હોય તો જ આ વાતમાં પગલું માંડવું છે. જેણું એકલે હાથે હન્નરોને યુદ્ધ આપતાં કદી પાછું પગલું લીધું નથી તે રણ્રસિયા રાજવીને આ સાવધાનતા કૈ આ યેો।જના--કાઈ વિષે કાંઈ પણ થવે કહેવાય તેમ નથી. એ તો કદાચ તરત ત્યાં ને ત્યાં નડુલને યૃદ્ધસાં આસમ'એ, એટલેહજરેો પટટ્ીએને આડાવળામાં વેડઝી તાખવાનું મહાપાતક ને મહાન રાજદારી ભૂલ આ રક દામે।દરને માથે ચડૅ. દામોદર તો! એની અલ્પ શ્રદ્ધાને તમારી અદ્ભુત આત્મશ્રહ્દાનો ટેકે મળે, તો જ આ વિષયમાં પગલું માંડે: નહિ તો આ અપરિપકવ યોજના ભલે બહાર ૪ ન આવે. સ્થળ, સમય, રચના, પરિણામ--એનો એકેએક અંક બરાબર નિયમસર, સવ્યસાચીના બાણની સચોટતાથી કામ પાર પાડે તેમ હેય, તો ૯ પગલું ભરું !' નહિતર---આયૃપ --અને એની એ સાંઢ બતન્તેને તમારી પાસે મોકલું. મારી બુદ્ધિ, કલ્પના, શ્રહ્દા અત્યારે કાંઈ જ નથી. તમારી ખૃહ્ડિ, કલ્પના, શ્રદ્ધા--એ ઉપર મારી નજર છે. ખોલે, દેવી ! તમારે જવાબ એ મારી પ્રાતિષ્ઠ્રા: તમારો જવાબ એ પાટણુનું ગોરવઃ અને તમારો જવાબ એ મહા . ..'

'સત્રીશ્વર ! વ'શવેલાથી ને સ'સ્કારથી છું નર્તિકા છું. એ જવનના હજરો પ્રકારના વિષના ડ ખને અમૃતસ્ોતથી ગાળી નાખવા માટે સો કેઈ એક અમૃતસ્રોત સાચવે છે.મે' પણુ એક અમૃતસ્રોત સાચવ્યા છે. જવનની છેલ્લી પળે, ભગવાન ચદ્રમોલીશ્ષરના ચરણમાં એ ધરવાની મારી આકાંક્ષા છે. હું પાટણુ માટે જવું છું; પાટણ્‌ માટે ગમે તે કરીશ; પણુ મારી વિદ્યાને કોઈ ક્ષુલ્લક રા।%ર્‌મતમાં સાધન બનતી ન્નેઉ' એ પહેલાં તો વિદ્યાને ને મારી કનતને બત્તેને હ વિસર્જન કરૂં. પાટણુના ગોરવભ'ગનેો મણાન ષશ્ચ ત હોય, તો તો મારા આ જવનસ્ોતને અખડ ૦૮ રહેતા દેજ્ને. જે પ્રસગે નદાદેવીએ આને ઉપયોગ કર્યો હતે તે તમને સંભારી આપું ?' ચૌલા બોલી. “ મણાર।જ ચાંમુંડર1”૮ વિકલદણિ થયા હતા. માલવપતિ હ«રધડીએ ચડી આવવાના ભય હતો. પ્રન્ન ત્રાસી ગઈ થતી. ધમ ઉપર ધાડ પડી છતી. સ્ત્રીશ્નાતે ઉપર શીલર્સંકટ હતું. એ વખતે દેવી વાશચિનીદેવીએ એક રાતમાં રાજપલટે કરી સવારે મહારાજને ગાદી ઉપરથી પદબ્રણ કરી મૂકયા--તે પ્રસંગ યાદ છે, સત્રીશ્રર? એ પ્રસગે નટાદેવીએ આ વિદ્યાનો ઉપયે।ગ કર્યા હતો. એમણે મને જે આપ્યું છે તે આવા કેઈ મણાન સર્સગ માટે છે. આન્ના પસંગ ગાવે! મહાન છે ? હ તમને પૃછુ છ !'

દામોદર એક ઘડીભર વિચારમાં પડી ગયે.

“%મ બોલ્યા નહિ? પાટણુનું ગોરવ તો તમારા નેટલું જ મને પ્રિય છૅ; પણ્‌ ન્યાંથી «| આવી છં, ભગવાન સોમનાથના સમુદ્રતરંગમાંથી, ત્યાં મૂકવાની વસ્તુ હૈં ગમે ત્યાં મૂકતી આવું, એવે! ધમ દ્રોહ કે વિંધાદ્રોહ મારે હાથે ન બને એટલું ૮! અને લોકમાં એમ નહિ કહેવાય કૈ પાઢણુની એક સામાન્ય નારીના આશ્રયે મહારાજને વિજ્ય
અપાવ્યો. દ ગાત પણ વિચારવા જેવી નથી ?'

“ અને ને પાટણની નારીએ એક અણુમોલા રત્નને જવનભર સ'ધયું હતું કે સમય આવ્યે ભગવાનને ચરે ધરાય--એ અણુમે।લા રત્નને પાટણુ માટે ધરતાં જરા પણ્‌ અરેરાટી એણું ન અનુભવી, ગે વાત પણુ લોકમાં નરિ કહેવાય? દેવી ! પાટણુને માટે અનેક વીરનારીએ પુત્રો આપ્ય છે, સ'પાત્તિ આપી છે, વૅભવ આપ્યા છે, “નત આપી છે. પણ અનેક સસ્કારના વારસા જેવી--ને પરલોકમાં સુદ્ધાં ફળે તેવી વિધ્યા કોઈએ આપી નથી. એ આપવાનું તમારે ભાગે આવ્યું છે. એવું કેઈ, પરમભાગ્ય મને મળ્યું હોત !”'

ચોલા દામે!દરતી સામે જેઈ રહી. દામોદર પણુ ચોલ! પાસેથી આત્મવિશ્વાસ મેળવવા માગતો હેય તેમ તેની તર! ન્નેઈ રજો હતો. “ મે સાંભળ્યું છે એ સાચુ* હૈય, દેવી : ને જે તમારી ઉપાસના પરીક્ષણુમાંથી પાર પામી જોય, તે પાટણુની પ્રતિષ્ઠાને! ને પ્રાણના આ સવાલ છે. નડૂલ ઉપર્‌ મહારાજ નહિ નનય તો પ્રતિષ્ઠાહાનિ થશે. જગે તેઃ પ્રાણુહાનિ થશે, યુદ્ધ કરશે તો લાભ નથી, યૃહ્ નહિ કરે તો હાાનિનો પાર નથી. બાલપ્રસાદને વશ કરવા સિવા* બીજે કઈ માર્ગ મને દેખાતો નથી---મને લાગે છે કૈ મા2 તમે જ આ કરી શકશે।. ભગવાન સોમનાથના ચરણરજય અખ'કિત થયેલી આ વિદ્યાસિદ્ધિ--નતે તમે પાટણ માટે . . .”

દામોદરનું વાકય અધૂરું રહી ગયું. તે ચૂપ થઈ ગયો. સામે ખેડેલી ચૌલા ક્રોઈ મહાસ્વમ જતી હોય તેમ એકદમ શાંત, સ્થિર ને ગ'ભીર બની ગઈ હતી. તે શ્વાસ લે છે એમ પણુ ભાગ્યે જ ખબર પડે. કઇ અતળ ઊંડાષુ-એ કાંપ્ક દેખતી હેય દ. , એની * નજર પૃથ્વીની પાર હેય તેમા લાગતું હતું. થોડીવાર પછી પોતાની સુંદર વેણીને એક નાતો સરખો ક'પ આપીને તે જગી ગઈ હોય તેમ બોલીઃ “ અરે ! આ મે' શુ નનેયું ? તમારી કાંઈ વાત ચાલી રહી છે એ તો ન્નણે ૬ ભૂલી ગઈ. શુ કહ્યું ? તમે અ કહ્યું? વિદ્યાની સચોટતા વિષે કહ્યું કાં ?

' હા, દેવી!

“ જઝવનભર સ્તરનો ઉપાસના કરનારને કાંઈ છેલ્લી ઘડીએ એ છેઠ દેશે ?' “ ચૌલા દઢતાથી ખોલી. “ મે* કયાં કણની માફક ગુરુ પાસેથી વિદ્યા ચોરી છે કે મારી ભૂલ થશે ? મૃદગના વેષાનેધોષે નેમ જક્ષ સ્થિર ને શાંત ખની “નય, તેમ ઉસ્તિરાજ આન'દમગ્ન બનીને ડૉલી ઊઠશે--મત્રીશ્વર ! મારી વિદ્યાના ખપ હેય તે ભલે મારા એ ભડાર પણ પાટણુને ચરણે વહે. પાટણુની તમારી ગોરવકથામાં એક નાના ચરષણુલેખે મહારાજની આ દાસીને પષ્ય ગણને !' ભગવાન ચ'“દ્રમૌલીશ્રરતી જ એ આના છે એમ સમજે.

દામોદરને પૃછવાનું મન હતું---પણુ હવે ચોલાના આવા વાકય પછી કાંઈ ખોલવુ' એ એને મન કઈ પવિત્ર સૂક્તની અવણેલના કરવા જેવુ લાગ્યું.

તે ખેઠો થયો. ચોલાને તેણુ પ્રષ્ખામ કર્યા: * દેવી ! તમે આજે પાટણને ફરી બચાવ્યું !'

“હ આંહી તમારી પ્રતીક્ષા કરતી ખેઠી છુ. સમય

--સ્થળ--રચનતા--' “ એ બધું થઈ રહેશે, મહાન પ્રશ્ન જે હતો તે પતીઞયે।--હવે તો મારી ખુદ્ધિ પાછી કામે લાગી ગઈ છે !'

“ એમ?”' ચોલા હસી રહીઃ “ ત્યારે તો મણારાજને હવે હે કહં કે મત્રીશ્વરને બદલે મને જ માલવદરબારમાં મે।કલે ! '

“ એ પણ્‌ કરવાનુ છે, દેવી ! મહારાન્ટે હઠ લીધા કે જે હવે આટલે આવ્યા ત્યારે તો મારે અવ'તીનાથને નૈયા વિના સિ'ધમાં જવું નથી ! '

' હે! ખરેખર ?'

“ મહારાજને કરઈકે અવતીનાથની વિદ્યાસભા વિષ કહ્યું છે. મહારાજે એ વાત ઉપાડી લીધી છે ! ”

' તો તો! પછી, મ'ત્રીરાજ ! કેપઈકકને ખખર પડશે નહિ ? અવ'તીનાથના ગુમચરેનની સિદ્ધે તો વિખ્યાત છે ! '

“હુ પણુ એજ ચિતામાં છું. નડ્લનું કામ પત્યે તરત ખે વાત આવીને ઊભી રણેશે. ને બને તો--' દામે।૬૨ વાકય ગળી ગયે.

“ખને તો શું ?'

' ભોજરાજ સાથે મલારાજનો ૬ 'હ્યુદ્ધ પ્રસંગ ન નોજ દઈ એ---કે થોડા સમય માટે તા પાટણ નિભય થઈ રહ !'

' સ'ત્રીશ્વર ! તમારી ખઅદ્દિ તમે કણે છે! તેમ પાછી કમે લાગી ગઈ છે, હો !”

“ એ તો તમારી છાયાને પ્રતાપ છે, દેવી ! ' દામે।દરે પ્રષખાસ કરીને ર્ન લીધી.