હઠ પરમસાારનતી સચેોજ

“લમે સાંભળ્યુ'?' વિમલે અદર પ્રવેશ કરતાં ૦૪ શ્રીને કહ્યું. ' આ તમે શું જ્નેઈ રાં છે। ? '

“આ રફાટિકમાં કેોતરેલું સૂર્ય મદિર છે ! '

“ કચાંનું છે? સુ'દર નમને છે ! '

મહારાજ ધધૂકરાજની પુત્રી લાહિનીદેવીનું બ'ધાવેલુ છે. આડાવળામાં છે--વટેશ્વરમાં. અ નમૂના પ્રમાણે ગણુધર પણુ એક નમૂનો બનાવવા સથી રલો હતા. તમે સને ચું કહેતા હતા ?

' ધધૂકરાજ કે કેઈ નગરીમાં નથી ! '

“ નગરીમાં નથી ! ત્યારે ?'

' નાસી ગયા છે !”

' અરે ! ખધા નાસી ગયા છે ? નગરીની અંદર જાઈ નથી ?

“ના, છે--લૂલાં, લગડાં ને ખૂઢાં અને કૂતરાં. '

' મહારાજ ! અને પેલો નહિ--રાજગઢનો અટ'કી ચોકીદાર ? શુ' રાજભવન છે! કેઈ માણુસની અવરજવર નથી એટલે તોા--:!”'એટલે તો? શુ કહ્યું તે, ગણુધર ?'

“ એટલે તે।, ખા ! ચાંદની રાતે, ધોળા આરસની આ નગરી કેઈ મનોરમ સ્વપ્ન જેવી લાગે ! મહારાજ ! તમારી ન્નણુબહાર પણુ એક વસ્તુ રહી ગઈ લાગે છે ! '

“2૨1?”

“નગરી ઉન્જડ એટલે આપણને લોક વિના રસ ન પડે એવી આપણી ભત્તિ થઈ ગઈ--બાકી એની સમત્ર રચના પાંચપચીસ વખત કરીને જેવા જેવી વસ્તુ છે. એની નકશી--ને આરસમાં શિલ્પીઆએ પાથરેલી સમૃદ્દિ--મહારાજ ' આને હિસાબે તો અવ'તીનાથની ધારાનગરી ગામડા જેવી ક'ગાળ્‌ લાગે. ઓહણેણે ! શ દૂધિયા શુદ્ધ આરસ પાથર્યો છે ! '

' ગણધર ! ત્યારે તો આજે પૂનમની રાત છે. આન રાતે નગરી જેવા જઈ એ ! ' શ્રી ખોલી.

તમને ગમશે નહિ હેો--!' ગણુધરે કરુ.

“ ગમશે--ચાલને, આવી નગરી ફરી કચારે ન્નેઇશું ? અત્યારે ખ'ડેર જેવી છે તો વળી એ કાંઈનું કાંઈ કહી નાખશે !”

“શુ કહેશે ?' વિમલે પૃછયુ.

' એ તો કૈમ કહેવાય, મહારાજ ? પણ્‌ એકલાં અટ્રલાં ખ'ડેર જોઈ ને તમને કાંઈ નથી થતું ? આપણે પ'ચાસર ગયાં હતાં--તમને સાંભરે છે ? એણું આપણુને કેટલું બધું કહી નાખ્યું હતું ?'

“એ કરતાં મને તો એક બીજ વાત ગણુધ્રર કહેતો ઇતો તે સાંભરે છે ! '

“શી?ગણુધર! તે જ નહોતુ કહયું ે ભૃચ્રકચ્છ ઊતરેલા અનેક “વાવાસીએ “ ન'દૃગિંર જેવા આવે છે ત્યારે કાંઈ ને કાંઈ લઈ જય છે ! ”

(છાં, મહારાક

“મે' તો આને આ આરસની નગરીમાં પ્રવેશ કર્યો ને મનમાં એક ગાંઠ વાળી લીધી. ધધૂકરાજને હરાવવામાં ગા રસ હછઇ શકે? એને જીતવામાં કાંઈકે વધુ મથત્તા નથી ? નેણે અવી નગરી બનાવી છે એ ધ'ધૃકરાજને અહીં જતવા કરતાં ત્યાં છેક “નવામાં જત મેળવવી એમ મને તા થાય છે !”'

“ મહારાજ ! કામ તો અદ્દભૃત છે; બીજે હાથ--વળી 2ેકો આપ, તો! જુગનુગાંતર નામ રહી નનય એવી અનુપમ રચના આંહી બની નય ! ' ગણધર ખોલ્યે.

વિમલ વિચાર કરી રહ્યો.

* પણુ--દામોદર--તમે ન કશું, તમારે ધ'ધૂકરાજને જતવા છે, હરાવવા નથી? દામોદર એ માનશે? ને મહાર।૦૪ પોતે ? '

' જુઓ, દેવી ! મહારાજ ભીમદેવને આંહી રહેવું હોય તો ભલે આવે; મારે તો ધધૂકરાજને જતવા છે--હરાવવા નથી. ”

' પણુ ધધૂકરાજ માને નહિ, મહારાજ સમજે નહિ, ને એવું કાંઈક થાય તો તમે શું કરશે।? વળી બીજાં ઘષ ખા વહોરવુ' પડશે તે! ?

'હૃતામા આરાસુરીના ચાનકમાં જ્ધને બેસી જઈશ.ગણુધર ત્યાં હશે. તમે હશે. મા હશે. ને આરસના ૬ુગરા હગે. મારે બીજુ કાંઈ ન્નેધતું નથી, કૈમ ગણુધર ? ”

* સહારા“! આંહી'ના આરસના ડગર જ્નેયા પછી તા મને કાંઈ ને કાંઈ થાય છે--શું માએ ખેઠણું પસદ %

તે રાતે વિમલ ગજરાજ ઉપર ચડીને ફરીને એક વખત નગરીને નિહાળવા નીકળ્યો. શ્રી પાછળ ખેડી હતી. રાંત ગતિએ ગજરાજ આગળ ચાલ્યો.

પાછળ ખે ધોડેસવારેો લાંબા ભાલા લઈ ને ધીમે ધીમે આવી રલ્રા હતા.

“ગરાએ। ઉપર ચાંદની વરસી રહી હતી. 2કરીઓ ઉપરની અનેક નાતી મનોરમ છત્રીએ પાસે સોલકી ચાષીદારોએ તાપણાં સળગાવ્યાં હતાં. ગિરિ ઉપર જણે ટીપાવલિ પ્રગટી હોય તેવે! દેખાવ લાગતો હતો. આરસની નગરીના પ્રાસાદોની સ્ક્ટિકનિ્મલ * ચન્દ્રશાલામાં પડતાં દીપાવલિનાં પ્રતિબિંબ, જણે કોઈ નવવધૂના કપોલ પર પ્રિયતમના છાના ધીમા રસશખ્દે આવતી લન્ત્નની શોભા પગટ કરતાં હતાં.

વિમલના ગજર્‌ાને જ્યારે નગરીમાં પ્રવેશ કર્યો ત્યારે ત્યૉનો દેખાવ ન્નેધ ને શ્રી છક્ક થઈ ગઈ.

નાનાંમોટાં અનેક સુંદર્‌ મકાનો ચાંદનીમાં નાહી રજ્રાં હતાં. ડેરડકેર ધોળા આરસતી અનુપમ શોભા પ્રગટી રહી હતી. પાછળ આવતે! ગણુધર તો જેવા માટે ડેફાણે ડેકાણે
થાભી જતો છતો.ડાસનીનમાગી નઃ ગગન: ગ ગ નામ સામા - કુખ. ગણીના સખા -. સા.  લાનપ -અનાનત-...૦. -...- સાઇ, ના. છ... તૂઇન?-જ-. તણા કતી ગાત -સાણપનજી નક. :.નહઓઇન્‌ રૂન્નઇીનાતાતા નંમઇન્તાઇઈશ્ીઇ પ મા વકત એમ ને એમ ગજરાજ ઘૂમવા માંડયો. વૅમલના મનની અત્યારે જુદી જ દશા હતી. રસિક નાગરિકોએ એમના દાર ઉપર મેલી સુંદર પ્રતિમાએ, હમણાં ન્નણે આમ'ત્રણુ આપશે એવી સજવન અનીને અત્યારે ઊભી રહી ગધ હતી.

રાજગઢના વિશાળ ચેો।ક પાસે તેએ આવી પડઠીંચ્યા. ત્યાંની સ્તમ્ભાવલિ અદ્દભૃત હતી. તેમાં ઊભેલી નાજુક પ્રતિમાએમાં--છેક નીચેથી ટોચ સુધી મૂકેલી આરસની મડનાકૃતિએઓમાં, તો જણે આંખ થાકે પણુ ગોભા ન ખૂટે એટલે વેભવ પથરાયેલો પડયો હતે. એ તો ન્નણે હમણાં કોઈ સુરમ્ય વાણીથી વાતાવરણુને “ગાડી દેશે એટલી સજવ બની ગઈ હતી. રેખાએ રેખામાં અણેશુદ્ધ સમુદ્રરેન જેવો આરસ, દૂધ જેવી ચાંદની, ને ગણુધર જેવા જાઈ રસિક શિલ્પીની કલ્પના. આ સોન્દ્યમૃતિ એ! નિહાળવા માટે તો વિમલ ત્યાં નીચે ઊતરી ગને. ધે।ડેસવાર અટકીને થોડે દૂર ઊભા રહ્યા. દૃડનાયક રાજગઢના મૃખ્ય ઠાર પાસે આવી પહોંચ્ચો. ગણધર ને શ્રી સૌ ત્યાં અવાક બનીને ઊભાં ઊભાં નિહાળી જ રહ્યાં.

સાચાં મોતીની પ્રભા 4નળવતી અસ”ખ્ય મૌક્તિકમાલાઓથી દાર ભયુભયું લાગતું હતું. બતે બાજુ ઉપર પહેરગીરેની ને દીપકન્યાઓની પ્રતિમાએ ઊભી ઢતી. વિમલ તેમને ન્નેવા આગળ વપ્યે।.. એટલામાં ગઢના અંદરના ભાગમાંથી આવતદું મશાલનું તેજ દેખાયુ. અંદરથી પ્રજતો, પણુ ૬ઢ થથરાવી નાખે એવો પહાડી અવાજ આવ્યે!ઃ “ કેણુ ઊભું છે યાં?' મહારાજ ! એ જ પેલે રહ ચોકીદાર ! !? ગણધર [વિમલને કથ્યુ'. “એ આંહી છે એમ?'

એટલામાં શ ચેોજીદાર મશાલ લઈને મુખ્ય દ્વાર આગળ આવી પહોંચ્યો. મશાલના તેજમાં અસ્મિસ્નાન કરતી હય તેવી તેની ધોળી લાંબી દાઢી શોભી રહી હતી. અગેઅ ગને તેણુ શસ્રાસ્્રથી શણુગાયું હતું. કેડે કટાર હતી. પડ લાંખી તલવાર લટકતી હતી. એક હાથમાં જબ્બર ભાલો હતો. માથે મોટી પાધ હતી. વિશાળ આંખમાં સ્વપ્નની ઘેલછા હતી. તે આવીને પોતાની હમેશની ચોકીની “/ગ્યાએ ખડે થઈ ગયે.

' કાણુ છે એ? ' તેણે અવસ્થાથી પ્રજતા પણુ ૬ઢ અવાજે પૃછત્ુ': “3મ ખોલતું નથી ? '

“એ તો ૬ ડનાયક છે !' ગણધરે જવાબ વાળ્યે.

“૬ ડનાયક કોણ?”

“ મહારાનટ પાટણુપતિ ભીમદેવન। દ'ડનાયક---વિમલજજ ! '

ચો૪ીદારે હાથમાંતી મશાલ એક લાકડાના હાથામાં ભોતને આધાર્‌ ભરાવી દીધી, કટાર સ'ભાળી, તલવાર ઉપર હાથ મૂકયો. ભાલો ડીક ફર્યો. વિમલે એ બધું ન્નેયા કર્યું. ચો૪ીદાર એક પગલું આગળ આવ્યોઃ “કોણે કહ્યું દડનાયક છે ? આંહી કેઈ દડનાયક નથી. કેઈ સરદાર સેનાપતિ નથી. આ તે પરમારેની નગરી છે. પરમાર વિના એને કઈ માલિક નથી. કેણુ એ બોવ્યું કે દડનાયક છે ? '

'પષણુ ધધૂકરાજ તો નાસી ગયા છે ! 'તેથી શુ? એનો ચોકીદાર ખેઠો છું નાં?' ' સોલંઝીએ નું આખું સેન આંહી આવ્યું છે, પહેર્ગીરજ !” “ આખુ સેન આવે %ે આખુ રાજ આવે તોપણુ શું ? દડ પરમારની ચો૪ી બાપદાદે સાત પેઢીથી અખડ તપતી આવે છે. ન્યાં સુધી દડ પરમારના હાથમાં રાજગઢતી ચોકી છે, ત્યાં સુધી તે! કેઈ રાણીક્નયો જન્મ્યો નથી, ન્ટે આ શ્રોજી વટાવી શકે ! કેોણુ ત્યાં ખે ધોડેસવાર જેવા ઊભ છે ? "ખબર નથી, આ પરમારેને! રાજગઢ છે ? પરમારના ર।૦૪ગઢની દડ પરમારની ચોકો અખડ ને અભેઘ છે. માને દીવા ટળે તો પરમારની ચે।કી ચળે. કોણ આ ચાકી વટાવવ।વાળા પાકવયો છે ? તને ખબર નથી, આ દડ પરેમારતી ચોકી છે ?' જ્નેરથી ધેર બનેલો, ફારી ગયેલો, ક્ષજતા, ચથરાવી મૂકે એવી રાક્તિવાળ। દડ પરમારને અવાજ સાંભળીને ગણધર ખે ડગલાં પાછળ ઉડી ગયે. (દ'ડ પરમાર ! નગરી તો ધણીખરી ખાલી છે ! વિમલે શાંતિથી કહ્યું: “ સવે કોની ચોકી કરે છે ? ' ચોકી કરૂં છું રા જ ગ ઢતી !' દ'ડે અભિમાનથાં કહ્યું. £2ાજગઢમાં કોઈ રાણીજ રહ્યાં હશે ?' વિમલે વધુ શાંતિથી પૂછચુ. “આ રાજગઢ કોઈ દી ખાલી રહેતો નજર નથી. એમાં જકાઈને રહૈવા--ન રણેવાનુ્‌ શું કામ છે ? તમને લાગે કૈ જાઈ રહેતું નથી, એટલે કોઈ રહેતું નથી એમ ? સાત સાત પેટીથી વ'શપર'૫પરા રાજગઢતી ચે।૪ી તો] અમારે ત્યાં ૦૮ ચાલી આવે છે. અમે તો એને કોઈ દી ખાલી બાળ્યો નથી. રાજગઢતી અમારી ચે।1૪ી, એટલે રાજગઢનતી અમારીચોકી. એમાં મીનમેખ થાય નહિ. દડ પરમાર છે, દડ પરમારની તલવાર છે, અને ન્યાં સધી આ રાજગઢ છે, ત્યાં સુધી એની દોદટીમાં હવે કોઈ કરકી શકે નહિ. મહારા અખુદરપાતિ પોતે પધારે ત્યારે «૮ ૬ ડ પર્‌મારની ચોકી ચ્યાંહી'થી ઊડે !' «દદ ખોલતાં ખે।લતાં છૂ ગયોઃ “ ત્યારે જ'ચેો।કી ખસે !' તે તાડકી ઊઠંથો.

“ કાલે લૂણુવીર નાયકને મોકલીએ, મણાર।જ ' એટલે ચોકી ઊડી ન્નશે !' બન્ને સવારો પાસે આવી ગયા હતા તેમાંના એકે કહ્યું.

'કોષુ એ ખોલ્યું ? કોણે ચોકી ઉઠાડવાની વાત કરી ? કોણુ છે એ ખે માથાળા?' દ'ડ પરમાર ગાજી ઊઠંચો. તેનું વ શરીર કૂજવા માંડયું. તેણુ સબ કરતી ક ને તલવાર ખે'ચીઃ “મારી મા આરાસુરી ! મારી સા! આજ દી સધી ત લાજ રાખી છે. આજ પણ તું જ છેરુની લાજ “ળવજે ! મારી ચોકી અખડ રહે એમ કરને, મા ! '

સાતસાત પેટીથી અખડ ચાલી આવતી ચોક! પોતાને દાથે ખ'ડિત બને એના કરતાં તો મરણુ સારૂં એવી અખૂટ ત્રહ્ઘાથા તેના અવાન૪માં એક એવી આત કૃજ્નરી પ્રગટતી હતી કૅ વિમલ પણુ એની અસર અનુભવી રલો. તેણે પોતાના રક્ષણ માટે આગળ આવવા સથતા સેનિકને હાથની નિરાનીથી રેક દીધા. દડ પરમારનો ચહેરે! વીરભક્તના તેજથી મકાથી ઊઠયો હતો.“ મા! ' તે હજી ખોલી રલો હતો, “દેહ તારે ખોળેથી મળ્યો તા આજ તારે ખોળે પાછે આપું ખં. લેજે મારી માવડી !' અને જનેઈવિઢ ધા કરવા સારે એષ એક પગલ્લું આગળ માંડયું: “ કેણુ એ દ'ડ પરમારની' ચોષ્ીઉઠાડનારે! આવ્યો છે? હૈ' ?' એના અવાજમાં ભરવી નિશ્રય આવી ગયે હતે.

વિમલે જરા પણુ ગભરાયા વિના કહ્યું: “ તમારી ચોકી કોઈ ઉઠાડતું નથી, પરમાર ! સ'ભાળન્ને ! ' અને પેલા સવારની સામે ઠપકાભરેલી નજરે જેઈ રહ્યો: “ સોલ'૪ીના સન્યમાં રૅયારના ક છે ?'

“ખેએક વરસ થયાં, મણારાજ ! ”

“ત્યારે નવો! લાગે છે. સોલ'કીઓ નું ટોળું એકની સામે થાય--એવું કયાંય તેં જ્યું છે ખરં ? એમ સાલંીઓની મોભા વધશે ? દંડ પરમાર ! તમતારે તમારી ચો૪ી--'

દડ પરમારને ૨ૃદ્દ51ાવસ્થામાં આ જેર અતિશય આકરું થઈ પડું હતું. તે પડું પડું થઈ રહ્યો હતો. વિમલે એ નનેયું. તે અત્યત શાંતિથી ન્નણું એનું માન જાળવતે। હોય તેમ ખોલ્યો: “ પરમાર ! દ'ડ પરમાર ' તમતારે તમારી ચોકી સાચવે.. તમારી ચોકીમાં કોઈ આવી શકે નહિ. ચાલે, ગણુધર ! ચાલે, આ ચોખી તો દડ પરમારની છે ! એમતી તા અખડ ચકી છે, ચાલેો.' અને તે યાંથી પાછે કરી ગયો.

વિમલ ગજરાજ તરફ ચાલ્યો. સૌ એની પાછળ ચાલી નીકળ્યા, શ્રીએ એક વખત પાછળ ન્યું. ભી'તેથી પોતાની મશાલ લઈને, દડ પરમાર પાછે પોતાના થાનફ ઉપર સ્થિર ઊભો! રહી ગયો હતો. એકીનજરે તે પોતાતી ચોકી સભાળા રલ્રો હતો. અને ધધૂકરાજ ત્યાં હાજર હેય ને જેમ હૉંકારે। કરે તેમ તેણું હંકારે કયોઃ “ પહેલો પહેર--મહાગાજ અખુદપતિ ઝી જે ! ચો પરમાર ૬દ'ડની ! રખેવાળીમા અખા ભવાનીની !'

વિમલે એ શખ્દો સાંભળ્યા અને તેના માં ઉપર એક સ્મિત છવાઈ ગયું. “ ગણધર !?' તે ગજેન્દ્ર ઉપર ચડતાં ચડતાં ખોલ્યોઃ “ તને ખરેખર ભય લાગ્યો હતો નાં? તું કૈમ ખે ડગલાં પાછળ હરી ગયો?”

“' મણારાજ! મને ભય લાગ્યો? અને તમારા સાન્તિ'પ્યમાં ? '

“પણ્‌ તું પાછે તો પડ'ૉ હતો ગણ્‌ધર--ન્યારૅ દડ પરમારે તલવાર ઉપાડી આગળ પગ માંડયો ત્યારે. એ તા મે' જેયું હતું. શ્રીએ રેક પુરાવ્યે।.

“એ તો સહારા2૪ ! દડ પરમારે કૃપાણુ ધારણુ કરી એક પગલું આગળ માંડયું, ત્યારે મને સાંભરી આવ્યું. એમેટલા માટે છં ખે ડગલાં પાછો હઠચો ! ”

શુ સાંભરી આવ્યું ગણધર?'

“ ભગવાન સોમનાથના મદરેમાં જે અખડ ચોઝાદારી કરતો પાશ્વ મૂકવે। છે--તે પારશ્ચ આ દડ પરમાર થશે. એની પ્રતિકૃતિ બરાબર સમજ લેવા હ તો] ખે ડગલાં પાઇળ “યો €તો !”

'આ . . . હા ! ગણધર ! તું મને કયાંય મૂકશે કે નહિ ?'

પૂ મે ઉ તમને શી રીતે મૂક? તમારી પ્રતિમા તા દૈવીમા ! કોતરૂં ક્રોતરું ને કાંધકે મૂકવાનું રહી ન્નય-એનું શું થાય? હું ગરીબ માણુસ એ “ કાંઈકે ' કચાંથી કાઢ ?'

“જું મૂકવાનું રહી જાય છે, ગણુધર ? ' વિમલે પૂછયુ*.

“સહારાજ ! એમની પ્રતિકૃતિ તો હું દે કરું, પણુ એમને! જીવનપરિમલ એ હ રક કયાંથી લાવું? ને શી રીતે મૂર ? જીવનની સુગધ તો! બિચારા શિલ્પીએ પણુ લાવી શકતા નથી !'

વિમલ શ્રી સામે ન્નેઈ રહો: “ ગણધરની વાત સાચી છે હો, દેવી !--હં પણુ તમારા સાતન્તિષ્યમાં જે અનુભવું કું તે માંએથી કહી શકાતું નથી !”

' અરે ! નવ રે તમે પણ--” અને ગણધર સામે જેઈ શ્રીએ ઉમેયુંઃ ' બે તા છે જ એવા કવિ જેવા, ગણધર તું તારે મને કહેને, તું મતે કયાંય મૂકશે 3 નહે ? મારું સ્થાન એવી રીતે તું કયાંય ન ગોઠવે કે નયા યુગયુગના માનવીની ચરણર૦#૮ મને મળ્યા કરે ? '

' અને એ ચરણરજ લેનારની પાસે તું મત રાખને, ગણૂધર ! કૈ હું નિત્ય એની ચરણર૦# લેતો ઊભા રહું !'

થ્રીના ચહેરા ઉપર આવી ગયેલી છાની 1સમતરેખા ગણુધર્‌ નિહાળો રહ્યો: * તમને તો, દેવીમા ! ' ત્યારે ૦૮ ટાંકણા।માં ઝીલી શકુ, જ્યારે મા અખબાભવાની પોતે, મારા હદયમાં એક ઘડીભર ખેસી ન્નય ! '--અને શ્રીની સ્મિતરેખાને પોતાના અ'તરમાં ઉતારતાં સ્વગત બોલતા હોય તેમ ધીમેથી ખોલ્યોઃ “ આ ણહેદયવેભવ, બિચારે। [શેલ્પી એ ર0 રીતે ઉતારવાનો હતે! દેવી મા !”

“પણ મે તને કહ્યું એતો જવાબ તો આપ, ગણધર | તું મને આના સાત્નિષ્યમાં મૂકશે કે નહિ ?' વિમલ ખોલ્યો.

' અને મનૅ એમના સાન્નિધ્યમાં, ગણુધર ! ' શ્રીએ કશ્યું.

ગજરાજે પ્રેયાણ શરૂ કર્યું. તેતી ધટાવલિના 'ે।ષમાં ને ધોડેસવારોના પડધામાં ગણુધરનો જવાબ ડૂ”! ગયે!.