મકવાણા સાતસે સાલ લાવ્યે

પ્‌્‌ટણુમાથી ખાન? દિવસે મંગલપ્રસ્થાન કરીને મહારાજ ભીમદેવનું સૈન્ય સિધને રસ્તે પડચુ.

સિંધના હમ્મૂક મહાન અને અનય દુશ્મન છતો. તેનો જલદુગ અભેદ્ય ગણાતો. દામે।દરે સૈન્યને સિ'ધના વિસ્તરેલા રણપટમાં દોરવા માટે અનેક પ્રકારની રચનાએ! કરી હતી. સાંઢ ગીસવારેની સાથે મેરી મોટી પાણીની પખાલેો લેવરાવી હતી. ૯સ્‍્તિસન્યને નદીને કાંટે કાંઠે દોરવાનું હતું. પદાતિ અને ધેડેસવારેા પણુ જલનો આશ્રય લેતા અ!ગળ વધતા છતા. પણુ નેમ જેમ સેન્ય આગળ ગયું ને સિ'ધને કાંઠે। દેખાયો, તેમ તેમ ગજ નકને ત્રાલ્ય ત્રાલ પોકરાવનાર મગતૃષ્સિકાઓની પરપરા રષુપટમાં દેખાવા માંડી. એવી તો સુંદર નીલાંછમ પાણીની હિલોળા દેતી પૃથ્વી નજરે ચડવા માંડી કે, એ આભાસને સાચેો। માનીને સૈન્ય હિમ્મત ન ખે!ઈ બેસે, માટે વારવાર ઊંટ ઉપર ત્રખાળું' વગડાવીને ખબર દેતા કે પાણી છે એવા ભુલાવામાં પડીને, કેઈ એ હરિયાળી ભૂમિનાં દર્શનની આશા રાખવાની નથીઃ સધળે રેતી જ રેતી આવતી હતી. નાખી નજર પણછોંચે ત્યાં સંધી લાંબાવિકટ વિશાળ પ્રદેશમાં ડેકાણે હેકાણે રેતીના એકદમ અરસિક ભયકર ને સુક્કા ધોરા ખડક્રેલા પડયા હતા. એમાં ન્ને સૅન્ય રસ્તો ભૂલે તો હજ્નરોનાં શખો કયાં પડયાં છે એમને પત્તો પણુ લાગે તેમ ન હતું. વનસ્પતિનું તો કયાંય નામનિશાન ન મળે. હરિયાળી ભૉં તો આકાશકુસુમ નવી અશક્ય હતી. ડેર ડેર દેખાતા હતા--માત્ર બાવળ, રામબાવળ, થોરના ઠૂ'ઠાં, કરડા, કાંટાળાં ઝાંખરાં, ગોખરુ ને ભઠિયાં. કોઈકે ઠેકાણે ન્નળનું ઝાડ હોય તો એ આ રણમાં આમ્રશ્ક્ષની પણ્‌ સ્પર્ધા કરતું લાગે. આવા વિકટ પ'થમાં રસ્તો કાઢવો! મુશ્કેલ જતો. આ તરફના ભે(િયા સાથે હતા અને એમની મદદથી મણારાજ ભીમદેવના સૈનિકે આગળ વધી રહ્યા હતા, પણુ જેમ નેમ આગળ ગયા તેમ તેમ રણુપટની ભયકરતા વધવા માંડી. અત્યાર સધી આવતા બાવળ ને રામબાવળ પણુ અદસ્ય થયા. પરતુ તેતી જગાએ માખમસ 95૪ થઈ જાય એવી અપ્સરાસૃણિ દેખાવા લાગી. હિલોળા દેતાં પાણી નજરે પડયાં. વનસ્પતિની નીલી ઝુ'નને દેખાવા લાગી. હાથી, ધે!ડા ને માણસોની કતારની કતાર ચાલતી નજરે પડી--અને આ સઘળી મનોહર સ્ણિ એવા તો ભયાનક અટ્ટહાસ્યથી માનવની સસ્કરી કરતી કે, ને વખતે એ

સતૃષ્ણુ નજરે આ રસ્ય ન્નેતો થ'ભી જતો, તે જ વખતે ચારે તરફના વાવ'ટોળથી ઊડતી રેતીના ગબારા એને ઢાંકી દેતા આગળ ને આગળ દોડયા જતા. પાટણુના સિન્યે અનેક રણક્ષેત્રો ખેડયાં હતાં, પણુ આ રણક્ષેત્ર ગજબનું હતું. થાકીને લોથ થનારા સૈનિકોને 3 મડક, ચવટક કે કરભક” તોદૂર રહ્યાં, પણુ મીડું' પાણી કૈ ઝાડનો છાયો પણુ શોધવા પડતાં. ગજનકેાને જે રેતીપટે હેરાન હેરાન કરી મૂકયા હતા તે રેતીપટની આ તો હજ શરઆત હતી.

આ રેતીપટ વીંધીને સૈન્ય ન્નય એટલે કાંઈ ગઢ જીતી ગયા એવી વાત ન છતી. ત્યારપછી તો હજ હમ્મૂકનો વનદુગ હતે. એતો કદમદુગ હતો. એનો જલદુગ હતો. ધીમે ધીમે સેનાપતિઓમાં એકરાગને બદલે શકા પેસવા માંડી. કાઈકેને લાગ્યું કે આ દુસ્સાહસ સોને હણી નાખશે. ખીન્નને થયું કે આ રણક્ષેત્રમાંથી જે પાછા કરે તે ભાગ્યરાળી જાણવા.

મહારાજ ભીમદેવે જેમ બને તેમ ઓછામાં ઓછે વિક્રટ માગ લીધે! હતો. ભોમિયા પણ અનુભવી ને મહારાજ પ્રત્યે પ્રીતિવાળા હતા. પણુ દિવસે। નતા ગયા તેમ તેમ થાકને લીધે, ભૂખને લીધે અને તાપને લીધે અનેકનાં મનમાં વસવસો! થવા માંડયો. કેઈ કૈ ગપ સાંભળેલી તે કહી કે, થમ્મૃૂક તો જલદુગમાં રહૈ છે, ને તેની પાસે પારસ્માષણ છે એટલે “લમાં રસ્તે! કરી, દુશ્મનોને હરાવી, પાછો પોતાના દુગમાં પેસી જનય છે. કોઈ કે કહું કે, નદીમાં એવા મહાન મગરે! પડયા છે કે નદી પાર કરવી એ ખની શકે તેમ નથી. પરતુ હવે સોલી સૈન્ય પાષ્ઠું ફ્રી શકે તેમ ન હતું. એ આગળ જય ને #મ્મૂકને હરાવી મહાન પરાક્રમ કરે અથવા વિનાશ પામેઃ ત્રીજ્ને ક્રોઈ માગ જ ન હતો. વારવાર મહારાજના યુહદ્ધપતિએની મ'ત્રણા થવા માંડી. હજી મકવાણાનો પત્તો ન હતો. રા' તો! પોતાના સવારે સાથે મહારાજ સાથે ચઈ ગયો હતો. પણુ બાલુકરાયના સૈન્ય સાથે હજ ભેટે થયે ન હતે. ત્યાં અફવાએ ઉપર અફવાએ। આવવા માંડીકે દમ્મૂક પોતાનો જલદુગ તજી, હન્નરે સાંહણીએ સાથે મગળ ધસતેો આવે છે. આખા સૈન્યને એક પ્રકારતી શેહ લાગી ગઇ. સોને થયું કે મરણુ પાસે આવ્યું છે. મરણને! કેઈ ને ભય ન હતે।--પણુ રેતીમાં વગરમોતે મરવાને! સોને ભય હતે. મણાર1જ ભીમદેવની પટ્ટયુટીમાં યુદ્ધપતિએની મત્રણાસભ। થઈ.

'જુએા ભા! હું તમને સૌને એક વાત કહી દઉ. આ તો રણનો રસ્તો છે. જેમ આગળ જઈએ તેમ એનું ડી'ડવાણં વધતું હાલે. પણુ આગળ વધશે તો. મકવાણુ।% મળશે, બાલકરાય ભળશે, રસ્તો પણુ સે'લેો થાશે. આંહી' “હ આપવા થેોભશે તો વગરમકતના સપડારેો. પછી તો અણેતા કહે તે ખસ, ' ર'એ દામોદર ઉપર વધુ વાતને! ભાર નાખી દીધો.

“ જે થવાનું ઊેય તે ભલે થાય; હમ્મૂકને ધેયેં જ છટક છે!' દામેદદરે કહ્યું.

' પણ્‌ ભમ્મૂક હશે તો ઘેરશેો કે નહિ હેય તે! પણુ વેરશે: ?' ભોગાદિત્ય બોલ્યે. એ મહણાસાંધિવિત્રહિક તરી પેતાની જતને ઘણી મહત્ત્તતી સમજતો. મત્રીપદની એને અભિલાષા હતી. દામે।દર પ્રત્યે એને ખાસ દ્દેષ ન ઉતે।. પણ દામોદર ન હોય તો પોતે શું હેય તે વાત એને માટે આકષક હતી--તે! પોતે જ મત્રીશ્વર હેય. એટલે એણે દામાદરના દુસ્સાહસ વિષે ધીમે ધીમે વાતો શર્‌ કરી હતી.

દામે1દર બોલ્યોઃ “ કોણું કહયું, હમ્મૂક જલદુગમાં નદ્ઠિ હેય ?' “ આપણે સમજએ નાં ? આવે રસ્તે આપષ્યુને મળવાનું છોડી, સહેલો પરાજ્ય આપી રાકે એ રસ્તો મૂકી, એ ગાંડેછે તે જલદુગમાં પડયો રહે ? '

' એ પોતાને દુગમાં અભેદ માને છે એ તમને ખબર છે? આપણી પાસે એની ધણી વાતે આવી છે. એ સોને હકાવીને જલદુગ માં પેસી ન્નય છે ! '

“હું પણુ એ જ કહું છું. એ આંહી હ'ફાવવા આવશે ને પછી જલદુગ માં પેસી “શે. પછી તમે એને કતરા શોધશે ?' ચડશર્માં બોલ્યો. દામોદરતા આ સાહસ પ્રત્યે મહારાજને થોાડીધણી શકા ઉત્પન્ન કરવાના હેતુથી આ

પધ

દ 4, છ

ખન્નેને ખોલતા ન્નેઈ દામો।દર એક વડીભર શાંત થઈ ગયે. પછી તેણું કાંઈક ૬૯ સ્વરે કલ્યુ: “ ભોગાદિત્ય! તમે હજ આ પહેલું યુદ્ધ જેયું હશે; હં તો ગળથ્રુથીમાંથી લડતો આવ્યો છુ. યુદ્ધ તો એ જતે--જે સામાની વાત *નણી લે. આપણે ન્નણી લીધું છે કે હમ્મૂકને જલદુગ ઉપર અસાધારણુ વિશ્વાસ છે. એ વિશ્વાસને લીધે એની ખીજી બધી ખુદ્ધિશક્ત કામ કરતી અટકી પડી છે, સમન્યા ? એ તમને રસ્તામાં નહિ રોકે. એ ન્નણેુ છે કે તમે જલદુગ સાથે અથડાશે ને ત્યાં જ પતન પામશે. આ એની વ્યૃહ્રસના છે, ને એ પ્રમાણે જ એ રહેવાની છે. આપણું આગળ વધા--'

' તે વચ્ચે અટકાવ્યા તો?”

'તો વચ્ચે યુદ્ધ કરશુ!”

* પણુ ત્યારે આપણું સૅન્ય ત્રણુ ભાગમાં વિભક્ત હરે. ને એ તો આખુ સન્ય લઈ આવરે ! '

' અરે ભઈ ! આ તો તમારું ડી'ડવાણુ' ભારે ! આમળ વધવું છે એમાં આ જભાન્નેડી વળી શેની ?' રા'એ કક્યું.

' આગળ વધવું છે--પણુ હવે સોને આંહી ભેગાયવા દઈ એ પછી. '

' શું કરવા ?? દામે।દરે પૂછ્યુ.

તો આપણું બળ અખ'ડ રહે !'

ત્યારે જુઓ, ફં તમને કળ. હમ્મૂકને હરાવ્યા [વિના મહારાજ પાછા નહિ ફરે; તેમજ કેઈ દળની હવે રાહ પણુ નહિ જુએ. ઉમ્મૂકને યુદ્ધ આપવાનો આ જ સમય છે. ને વધુમાં--બાલુકરાય તો બહ ધીમી મન્લે આવશે !

ધીમી મજ્લે આવશે ? ત્યારે તો આંહી આપણુ ફસાયા એમ સમજવું ?' ભોર્ગાદત્યે કહ્યું : “ મહારાજ ! શ્રાપાઝીં સેન્ય વિભક્ત હશે તો રણુપટ આપણને ભરખી "તશે. મારું તો આ માનવું છે ! ”

' દામોદર ! બાલુકરાય ધીમી મજલ આવશે એટલે ? તા તો આપણને મળ્યા પહેલાં એને ને આપણુને છૂટાછૂટ! રે।૪ દેવાશે ! '

' મઢારાજ ! શગિત્રકોટની વાત આપની સ્મૃતિમાં છે ? '

ક ?'

' જે મહારાન્૪ «નળે છે !”

“છાં, હાં; એનું શુ?”

“દ ડનાયકે કુલચ'#તને જે પરાન્ત્ય આપ્યો છે ને ધધૂકરાજને પાટણુની પાંખમાં પાછો લઈ લીધે છે, એનું વૈર લેવા કુલચ દ્ર તલસતે। નહિ હોય ? '

' તલસતો હશેૅ--પણુ એનું અત્યારે ચું છે ? આપણે હવે તો આગળ કે પાછળ બેમાંથી કેઈ બાજુ ખસી શષીએ તેમ નથી ત્યારે ?_

“હ; હુ પણુ એજ કહું છુ,  ' ભેગાદિત્ય ખેલ્યો.
રા જ સરે રે ડીડ ડવાણું યું લિ: !'રા' એ કહું,

“ ડી“ડવાણ' કાંઈ નથી, મહારાજ ! રાજનીતિના ન્નણુનારા સો નનણે છે કે, ધેડડાને બદલે હાથી મળે, તો હાથી લઈ લેજે ને ધોડો તજ દેવે. એમાં ઘોડે ખોવા નથી, પણ ઠાથી મળ્યો છે એમ માનવું. ઝુલચ'દ્ર પાટણ સાથે લાંબો વિંત્રહ અત્યારે માંડે તેમ નથી. પણ આપણે બધા બહ દૂર હોઈ એ તો વખતે એમ કરવા પ્રેરાય. એટલે બાલુકરય આ ખાન્નુ આવી રજા છેૅ--છતાં એ પાટણથી એટલે દૂર નાહ હેોય--ને આપણાથી પણુ એટ્લે દૂર નહિ હેય--કે વતેને અણીને સસમે મદદ ન આપી શકે. વખત છે ને કલચ પાટણુ ભણી વળે--તેો એ પાસે જ છે એ ભયથી ઘણા ફેર પડે ! '

ભીમદેવ દામે।દરની દૂર'દેરી માટે માનભેર એના તર ભોઈ રથો. ભોગાદિત્ય ટીલે પરી ગયો. ચડશર્મા શાંત થવ ગયે.

“ પણ ત્યારે બાલુકરાય [ભન્નમાલ તરફથી આવી રલે છ એવી વાત તમે શા સાટે ચલાવી? અમે તે! એ વાત ઉપર મદાર બાંધીને બોલતા હતા !” ભાગાદિત્યિ રહ”.

' એ તો એવું છે, ભોગાદિત્ય !' અનેક અસત્યોમાં સત્ય છુપાયેલુ' છે, એને શોધતાં શીખવું જેઈ એ. એ પણ્‌ એક વ્યૂય છે !'

બીજે દિવસે સન્ય તા આગળ વધ્યુ. પણુ ભોમિયાને। ઘણુ પ્રયત્ન છતાં જલમાગ મળવે! મુસ્કેલ થઈ પડચો. પાણી વિના સો ત્રાલ ત્રાલ પોકારી રલ્યા. દામોદરને ખબર મળ્યા કૈ રસ્તે જે જે ફૂવાઓ થતા તે હમ્મૂકે રેતીથી પુરાવી દીધા લાગે છે ને તેથી પાણીની અસલમ વેદના ભોગવવી પડેકે. દામે!દરે તરત રે કો જ ને ર માર્ગે સેન્ય અવવાતી હમ્મૃકને ગંધ મળી હતી તેનાથી તદન જદો માગ લેવા તેમને કક્યું.

એ માગે સન્ય આગળ વષ્યું. સાં## થવા આવી પણુ હજ તાપ તે। કહે મારું કામ. ઠેકાણે હેકાણુથી “જલ ! જલ'ની ખૂમ પડતી હતો.

એવામાં દૂર દૂરતી ફ્િંતેનન ઉપર સાંઢોની મોરી વરેધ નજરે પડી. રા'એ એ જેઇઈટ ભોગાદિત્યે જેઈટ દામોદરને કાન વાત ગઈ. મહારાજ ભીમદેવે ઝડપભેર દોડી આવતી ગાંઢતી લ'ગર રાઈ. સૌને ખાતરી થઈ ગઈ કે હમ્મૃક સૈન્ય લ ને આવી રલ લાગે છે. દામોદર પોતાની ગણતરી બાટી પડી તૈથી કાંઈક વ્યત્ર થઈ ગગો. રા'એ પોતાનાં માણુસો ગોઠવી દીધાં. એક ડુ'ગરડા આડે તીરદાજે ખેસી ગયા. ગાક્ણિયા તેયાર થઈ ગયા. દામોદરે હમ્મૃક્ને ચારે તરફથી ધેર્ચા માટે છૂટીછૂ॥ વ્યૂહરચના કરવા માંડી. એટલામાં જાકે કહ્યું: ' અરે! આ તો મૃગતૃષ્ખિકા છે. કેઈ આવતું નથી. માત્ર કાફલે! દેખાય છે !

સૌ વધારે ધ્યાનથી નનવા લાગ્યા.

પણુ થે।ડીવારમાં તો સૌની નજરૅ સ્પછટ વરેધ દેખાવા માડ.

મેક ધડો વધુ વીતી. મહારાજની આત્તાની રા જનેતા તીરદાજે ખડા થઈ ગયા. પેલી લ'ગર વધુ ને વધુ નજક આવી રહો હતી.

તીરવા છે2ે લ'ગર રહી--ને મહારાજ પોતાનું તીર ખે'ચી ફે"કવાની તેયારી કરે છે, ત્યાં સૌથી આગળ દે।ડતી સમાવતી રાડડી ઉપર મહારાજની નન ગઈ.એની ઉપર ખુકાની બાંધી ખેઠેલા માણુસના હાથમાં એક લાંબા ભાલા ઉપર લાલઘુમ કપડુ' લટકતું હતું. લારવાર એ કપડાને હલાવીને એ કાંઇક એવે અવાજ કાઢતો હતા, કે એની પાઇળ, જેમ સાંસના લોચા ઉપર સમળાઉં ધુમાઘુમ કરે, તેસ પાછળની સાંઢ દોડતી આવતી ટતી. આસપાસની બાજ થેડીક સાંરો ઉપર બેઠેલ! માણુસે! ગગનભેદી નાદે બિરદ્દાવલિ બોલી રહ્યા હતા.

બેપાંચ દસ નહિ, પષા સાતસે। જેટલી સાંઢનું મોટું ટાળું એની પાઇળ ગાંડુ થયુ' હેય તેમ દોડતું આવતું «વું. કોઈ ન્નદુગરે જણે આખા ટોળાને મગ્ધ બતાવ્યું લેય તેમ પેલા લાલઘુમ કપડાવાળા ઓર્ડીની પાઇળ પાછળ એ ઘેલું બનીને ધસમસતું હતું. રણ્‌પરટમાં વ્નણે માટી સના આવતી હોય એવે દેખાવ થઈ રલો લતો. દામોદર એને આવતું ન્નેઈ રઘલો. એ પાસે આવ્યું. ને દામે1દર મોટેથી બોલી ઊડખષોઃ: એનો અવાજ આન'દથી ફાટી ગયો હતોઃ “ જે જે મહારાજ ! તીર કે*કતા ! આ તે! કસર મકવાણાજ પોતે લાગે છે ! '

'હૈ'!'

સન્ય આખામાંથી તરત “ «ય સોમનાથ ? ની ગગન ભેદી ગર્જના થઈ ને ઘડીભર તો રણુપટને સૌ વીસરી ગયાં.

એટલીવારમાં તો કૈસર મકડવાણ્‌ાની રણુબંકી આગળ આવી હતી. આવા ભય'કર રેતીપટમાં એની છટા તો એરે જ હતી. મહારાજે મકવાણાજને પાસે આવતા દીઠા ને તે ખોલી ઊઠ'યાઃ “ અરે! મકવાણાજી ! તમે આંહી કયાંથી ? અમને નાઇક ભડકાવી માર્યા ! '' અરે સહણારાન/! હ તો સુમરાની સાંઢો લઈ આવ્યા કકુ'.'

મકવાણાની રણબકી અટકતાંની સાથે જ સાંઢની વાંઢ પણુ ત્યાં થોભી ગઈ.

' લઈ આવ્યા? શું કહો છે।? શી રીતે આ કામ પાર પાડયું ? આ તો વાધના મૅૉંમાંથી દાંત કાઢી આવ્યા! *

' મહારા”૪ ! એને! જલદુગ તે! અભેધ્ છે. પણુ ઞતોશ્રરે કલ્યા પ્રમાણુ વનનાં વન કપાવા માંડયા છે. એટલે એનો પણ રસ્તો થઈ ન્નરે. '

' પણુ આ સાંઢો તમે કયાંથી--જલદુગ માંથી લાવ્યા ?'

“ના ના; એતો એની ખોરરી છે-આ બાજુ જગલની મેર; ત્યાંથી હાથ મારી લીધો. ”

સાતસો! સાંઢની લ'ગર વચ્ચે ઊભેલા મકવાણાજની રષ્યુબ'કીને જેઈ ને સન્યમાં નજ્નણે નવે! પ્રાણુ આવ્યે.

“ મહારાજ ! ' મકવાણુ।જ ખોલ્યાઃ “ હવે રસ્તો ન્નણીતો ને સારે છે. જલ પષ્મુ મળે તેમ છે. હવે તે! કેટલેક ડેંકાણે નદીનાળામાં ઊગેલા * સુરઈના જંગલમાંથી કેઈ છૂપો ધા ન કરી “નય એટલું જ જેવાનું છે. ચાલો, આ સાંઢોને ઠેકાણું પાડતા પાડતા ચાલ્યા જઇએ ! રસ્તામાં ચુજરાતના સન્‍્યની ૦૪યકથા કહેવાતી જશે, સાંઢોને ચારણ'બારેટમાં વહે'ચતા જઈશું, ને એમ ને એમ #મ્મૂકના દુર્ગ પાસે પહોંચી જપશેં. '

મકવાણાએ બતાવેલ માગે જળનો પ્રબંધ કરી, ત્યાં રાત ગાળી, બીજે દિવસે સવારમાં સોલી સેન્ય આગળ વધ્યું.