ખમણુદસ'ત્રીશ્ર દામોદર

નંડ્લના સમરણેુ જગાવેલી લાગણીને દબાવતે। દામે।૬ર્‌ પાતાની પટ્ટકુટીમાં પાછા ક્યો. કોઈ વખત જવનમાં એવી હ્વણુ આવી ૦૮તી ત્યારે તે ભયકર રીતે જ્તતને અટપટા ર1૦૪કારણમાં લીન કરી દેતો. અત્યારે પણુ એણું એમ ક્યૂ. તેણે ગા ઉપર્‌ રશારીંર લ'બાવ્યું. કેઈ સુખદ સ્મૃતિ એને પ્રશવીથી પરની ભૂમિ દર્શાવે તે પહેલાં તેણે એક તાલી પાડી. બહારથી તરત આયુષ એંદર આવ્યો.

' આયૃષ ! પેલો પરદે?! માણસ, આડાવળામાંથી મેદપાટ તરફ «વા યત્ન કરતો હતો તે કોણ હતો, ખબર પડી ?”

' અરે મહારા૦૪ ! એ તે ભાંગરે। વટાયે। છે ! '

કેમ?”

' એ તો સકવાણાજનો માણુસ હતે।---જયદેવ ! ”

“ જયદેવ ? કયા જતો હતો ?'

“એને ન્યારે ચોકોદારેોએ રોક્યો, ત્યારે એ એક સાંઢની પાછળ પડયો હતો. એના માનવા પ્રમાણે એ સાંઢ ઉપર પ્રતાપદેવી નાસી રહી હતી--એટલે એ બહ નારાજચઈ ગયો હતો, મણારાજ !'

“એમ? પણુ ગઈ કાલે તેં મને જે સામાન બતાવ્યે। એ સામાનવાળી ન સાંઢ નાં?--ને પેલી કુ'ભારણુ માથે હતી એ ૦ સાંઢની આ વાત છે નાં?'

“છાં, સહારા૦૮ !'

“અં સામાન ને બધું આંહી લાવ તો.”

આયૃષે દરેકે દરેક ચાન હાજર કરી. દામોદર અતયત બારીકાથી ફરી ફરીને બધું તિઢાળી રલ્રો. સિધી કૂતરાતી એક માટી ખાલને તેણ વારવાર તપાસી. એક વસ્ત્રલેખ જેવું કાંક કાઢયું, તેણે એ કરીને જ્નેયું.

' #ચદેવ શું કહેતા થતો, આયૃષ ? જે સાંઢ ઉપરે પ્રતાપદેવી હતી એ સાંલઢનો આ સામાન છે?”

' હા, મહારાજ ! ને એને ચોકીદારેાએ રોકીને આંહીંથી ત્યાં એમ રખડાવ્યા ન હેત તો એ પ્રતાપદેવીને પકડી પાડત. એટલા માટે એ સોલ'કોની ચોકી ઉપર બહ જ ગુસ્સે થઈ ગયો છે!”

' પણુ ચોકીદારોએ તો જેમ એને રોક્યો! તેમ આગળા નાસતી સાંઢને પણ રેાકો હતી નાં?'

' હા, મહારાજ!”

'ને એ સાંઢ ઉપર તો આ કુ'ભારણુ ને પેલે। મહાશઠ લૂઢ ખે જ લતા, પ્રતાપદેવી તે ન હતી. '

“હા, મહારાજ ! એમ જ.'

“એ લૂહ કયાં છે? '

“મહારાજ ! એને તો ન્નપતામાં રાખ્યો! છે ! ”

“એને મારી પાસે મોકલી દે, મારે એનું કામ છે--”
આયુષ તમસ્કાર કરીને * જતો હતા ત્યાં % દાદર કહયું: “અથવા--એમ કર-૯ ૯ને રહેવા દૈ--૦૮યદેવને પોતાને નન ખોલાવ !'

થોડી વાર પછી આયુષ જયદેવને તેડી આવ્યા. દામે।-

સહેજ ડેક નમાવી ને આયૃષ બહાર ગયે.

જ્યદેવે મહામત્રીને નમસ્કાર કરીને ચારે તરફ એક છાની રદાણિ કેરવી લીધા.

તગ છેલ્લા થોડા વખતમાં ન્ત્યારેથી અદ્ભૂત બ્યવસ્થાશક્તિ ને સોલ કીના શન્યોની મહાન હિલચાલે। જ્નેઈ થતી, ને આડાવળાના ડ ગરે ૬'ગરે સન્યના પડાવ જેવા હતા, ત્યારથી આ સાહસ ઉઠાવનાર દામે।૬દરને જ્નેવાની એની “ચા તીત્ર બતી રહી હતી. એણ સંત્રીશ્રરને તે પહેલાં આટલે નિકટથી કચારેય જ્વેમેલ ન છતો. આટલા અધા દુસ્મનો છતાં ન્ટ માણુસ પાટખુને રટ મટીને આંહી આડાવળામાં સોને ક્રશ્નવતા પડો હતો તે મહાસમર્થ ને રાહ્મસાં-કદાવર પુરુપ હશે એવી એની ડલ્પતા હતી. આંહી' એણે એક તદ્ન સાદો, શાંત, અનાકપ ક, મપ્યમ કદતેો।, રગે કાળા, સામાન્ય મનુપ્ય જ્નેયાો. એની કિ પડી ભાંગી. એને કાંઈક નિરાશા પણુ થઇ. પોતાની નિષ્ફળતાથી એ “નત ઉપર નેં ચાકોદારે। ઉપર મુસ્સે તો થયેલા થતો, તેમાં આંછીની આ સામાન્યતા ન્નેઈ એને પોતાન્‌' કાર્% છેક જ વણુસાં જતું લાગ્યું. ગુમચરને સહન બત્તિથી મત્રીશ્રરની કાંક વિશાળ રેશમી પટ્ટકુટીની રચના તરફ એક ઊડતી દણિ એ નાખી ગયે।. એને આશ્ચર્ય થયું કે પાટણનો આવે! મહાન મત્રીશ્વર---પટઝટીમાં ક્રૈણ એના ઉપર છાનો ધાકરી જવાનું હતું ક નળ તરફના | અંધારખૃણામાં એક ડગધારી સેનિકને ઊભો રાખતા હશે? સૈનિક એટલી શાંતિથી એક ખૂણામાં ઊભા છતે કે પોતે પ્રવેશ કરતાં તેને તરત ન્તેઈ શકયો નહિ, એ વસ્તુને જયદેવે પોતાની ગુપ્ચર| બીનઆવડત ગણી શરતને ઉપાલભ આપ્યે।. પોતાના મે મક્વાણાની મૃત્યુ તરફની શૃહદ્દ ખેદરકારી સાથે ત મત્રીથરની સાવધાનતાનો સરખામણી કરી રહ્યો. “તું કૈસર મકવાણાના માણસ છે કાં ? ' દામે।દરે એક વસ્્રલેખને ગાદી નીચે સરકાવતાં કહ્યું: “ ત્યારે તને સનિકેએ કેમ રોક્યા હશે ?”

' મહારાજ ! હે કેસર સકવાણાજના માણસ છ. ને રચ્છપ'થકમાંથી આવું ૪. સને રા માટે રોકો એ તો

જી પણ હ સમજી શકષો નથી. ' ૦્યદૈવ કાંઈક અધી" રથી મલ્યો, દામોદરે જયદેવ અમે ન્નેચું. જ્સ્યદેવે સત્રીશ્રર સ'બ'ધે બાંધેલો વિચાર આટલી ઝડપથી ફેરવવાની એને ઇચ્છા ન હતી. પણ એની સામે ન્નેઈ રહેતી બત્ને આંખામાં અગાધ ઊંડાણ હતું ને એટલો “૪ મીદાશ હતી. જાણ કાઇ અનસ્તાન ખાળક પ્રત્યે બ્રેમથી જતઈ રહ્યો હૉય તેમ દામે।૬ર નયદેવતી સામે જ્નેઈ રહલો હતો. અને આંખમાં મશક ભરેલુ, નિર્દેશ છાનું હાસ્ય પણુ રેલાઈ રહયું હતું.

“ત્યારે તો તારું મહત્ત્વનું કાસ બગડ્યું ? ' દામે।દર ખેલ્યો. અ ખોલમાં એની મસ્કટરી હતી, અમસ્તી સહેજ મીઠાશ હતી, કે ખરેખર સંત્રી એમ માનતે। હતો એ કાંઈ «૮યદેવને સપણ ન થયું. પણ ણવે તેજવાખ વાળવામાં એકદમ સાવધ થઈ ગવે. તેણું ઉતાવળ ને અધીરતાને બદલે તદનતિ પકડીઃ “ મહારાજ ! કામ કયાં મારું હતું? કામ તો પાટસ્મુપતિનું હતું ! '

હાં, હાં, ત્યારે તો પાટણુપતિનું' કામ તે* બગાડયું કેમ?” 4 “ મથારાન્ટ૮--મેં નહિ, સનેકોએ. ' જયદેવ ખોલ્યે. “હા; સેનિકે તને આંહી લાવ્યા, ને પ્રતાપદેવી નાસી ગ॥.. એમ થયું છે કેમ ? '

“હા, મહારાજ !'

“તને રેકયો ન હત તો તું એતે ચોક્કસ પકડી પાડતનાં ?' દામોદરના શખ્દમાં ચકાસણી હતી, સત્ય ન્તણવાની જિઞાસા હતી ક ઠડી મશ્કરી હતી તે જયદેવ કળી રાકયો નહિ. મત્રીશ્રરની શબ્દભૂમિ, નીચે અગ્નિ પાથર્યો ડય તેવી આકરીં એને લાગવા માંડી. જેને પોતે સામાન્ય માન્યા! હતો--તેની સામે ત્રણુ જવાબ પણુ પોતે સરખા આપી શકવા ન હતો. એટલે હતું એટલું બળ ભેગું કરીને ભયદેવ ખોલ્યેઃ “ હા, મહારાજ, તો હેં એને ચોક્કસ પકડી પાડત. પકડી પાડત શું ₹-એ પકડાઈ જ ગઈ હતી !'

* બરાબર, બરાબર, જયદેવ ! તું પાટણુમાં ષણ ક્યારેક રથો છે કેમ ?”

જયદેવ ગભરાયે।. તેણુ જવાબ ન આપવામાં સલામતી જેઈ. તે મૃૂ'ગા ઊભા રહશો.

“કમ ખોલ્યો નહિ ? તારૂં આ પરાક્રમ તે। તને યશ અપાવે તેવું જ થાત, જે તને અમે રોકયે। ન હોત તે।--પણુ એ સકવાણાને ત્યાંથી ભાગી શી રીતે? તું ને કાતિ'કસ્વામી બસે પાછળ પડયા હતા કાં ? 'જયદેવને દામો!દરની ભાષાને! વધુ પરિચય હવે થયે!. એની મણાસાંધિવિત્રહિકનતી કીતિનો કાંઈક ખ્યાલ એને

લટ.

આાવ્યો. એ શું ન્નણું છે ને શું નથી ન્નણુતો એ કળનું ધણું મુશ્કેલ હતું. પોતાની પાસેની સધળી હ%ીકત કહી દઈ દામે।દરનું શરણ શોધવામાં એણે કાય સિદ્ધિ ન્નેઈ. એના અવાજમાંથી અધીરતા નૅ 'ખજવાટ અદશ્ય યઈ ગયાં: “મહારાજ ! એ રાતોરાત ૪ીતિગઢમાંથી નાસી ગઈ ! '

“શી રીતે નાસી ગઈ હશે, જયદેવ ? ચૅઃકોપહેરામાં તો મકવાણાજ મણા ન રાખે. '

'સમણારાજ | ચેોકોપણેરો હતા. સો ન્તગતા «તા. કોઈ આવ્યુંગયું પણ ન હતું---

' કોઈ આવ્યુંગયું ન હતું એટલે “ કોઈ માણસ'--એમ તું કહે છે નાં ? ' ૦૪યદેવના આશ્ચર્યનો! પાર રલ્રો નઢિ: “હા, મઢારાજ |! એમ ૦૮. કઈ માણુસ આવ્યુંગયું ન તું. '

“ બરાબર, પણુ કોઈ બીજું આવ્યું થશે નાં ?'

જયદેવ સ'ભારી રલ્લોઃ “ હા, મહારાજ; તે રાતની આટલી વાત બરાબર યાદ રહી ગઈ છે. એક કફૂતર--એ ભસતું હતું --એટલે અમે જ એને ભગાડી મકયું હતું. તે સિવાય કેઈ ક્રકયું ન હતુ. ”

' ત્યારે એ શી રીતે નાસી ગઈ એની તને હજ ખબર નથી પડો કાં ?'

“ના, મહારાનટ |!” ર

“મેં કહ્યું તને ખબર હશે--તારે ત્યાં તો પ્રખ્યાત ગુમ્રચર વેરાની પ્રણાલિકા ખરી નાં--? પણુ તને ખખરનથી. ' દામોદરે પાછળ હાથ લ'બાવીને પકિધા વાંસેથી એક પોટલું ખે'ચી કાઢયું? “ને સાંઢતી પાછળ તું પડયો હતો નાં -તેૅના ખડિયામાંથી આ નીકળ્ઝુ છે નને ! '

સિ'ધી ફૂતરાની એક મે!ટી જબરજસ્ત ખાલ દામેદરે હાથમાં લટકાવી.

“જુદાંજુદાં પશુઓની ખાલ પહેરીને ગુપ્રચરા વણી વખત અરિદળની માહિતી મળવી લે છે--એવી વાત તારે કાને પડી લાગતી નથી ! જે પ્રતાપદેવી, આ પહજેરીને--કૂતરું બનીને ભસતી ભસતી ભાગી ગઈ લાગે છેં, સમન્ન્યા ? ને તું જે સાંઢ પાછળ જઈ રલો હતા, તે સાંઢ ઉપર તો એક કુભારણ્‌ હતી--તે જેને પ્રનાપદેવી ધારી હતી તે. ને એક હતો લૃૂ'ઢ--એ પાટણનો મહાપુસ્પ છે. સાંઢ ન્નેઈ ને તું પાછળ પડત્તો ત્યારે પ્રતાપદેવી તો ક્યારની પ#ડર્યા પ'થૅ ચડી ગઈ હતી !'

“પણ આ કુભારણુ 7? મહારાન્ટ ! એ ક્યાંથી ?”

'એ આવતી'તી આંહી વરેશ્વર દેવમ'દિરમાં કોડિયાં મૂકવા. એનાં ધેડાંગધેૅડાં લ રસ્તામાંથી પ્રતાપદેવી નાસા ગઈ. ને સાંઢ મૂકતી ગઈ: એટલે લૂ નૅ કુ'ભારણ આંહા' આવ્યા ! થારાપદ્ર પાસેથી « લૂ પ્રતાપદેવીને સાંઢ છાંકનાર બન્યો હતો. એ પણુ રખડવયો ! એ પાટષણનુ' જેવુંતેવું રત્ન નથી ! બીન્ન ખે વખત મૂખ બને એટલે ચંતેઃ આને હનરમી વખત પણુ મૃ બનાવી શકાય. એને પ્રતાપદેવીએ મૂખ બનાવ્યો લાગે છે !'

જયદેવનુ' ગુત્ચરનું' અભિમાન તો કથારનું ગળી ગયું શતું. એને હવે તો. પોતાની નિર્માલ્યતા ખૂ'ચી રહી. દામે।દરએને! તેન્નેવષ કળી ગયે.

' સંત્રીશ્રર ! જો મને--પાછે-' તે નરમ થઇ ને ખોલ્યો.

“ સમજ ગયે।. અમારે હવે તારે નટ ખપ છે. મારે તને «૮ પાકો આડાવળામાં પ્રતાપદેવીની મધમાં મેો।કલવે। છે. જશ કે ?'

“હા, મહણારાનન્‍૪ ! મકવાણુા।ાજએ પણુ એ «૮ કશું છે.'

“બે તારું શું કામ છે એ ૭ તને પછી કહીશ. આ દોડાદોડીમાં તારં કાંઈ ખાધાપીધાનું હૈકાષ્ટ' તો નહિ થયું હોય ! અરે આયુષ ! '

આયુષ બઢારથી આવ્યા. “આયુષ! એક સૈનિકને અદર મોકલ. સક્વાણાજના આ સછાન ગુપ્તચરને સીધુ પાણી અપાવ. તું, ન૪રાક ખાઈપી પારે। લઈને તાજે થા. જયદેવ ! ”

દામે।દરે બતાવેલી માયાથી જયદેવને જરાક [હિમ્મત આવી હતી. મકવાણાની નિર્ભ'યતાના પ્રમાણમાં સત્રીશ્રની સાવધાનતા એને ક્યારની આકરી તો લાગતી હતી, એટલે મોકો નેઈને એ બોલ્યોઃ “મહારાજ, અનુત્તા હેય તો કાંઈક પૂછવું છે ?'

'તારે ? પૂછને--"

* મહારાજ ! આટલી સમથ સના, આટલા પ્રખળ ગુપ્તચર, આટલી ચોકોએ, છતાં હજ એટલો બધો ભય-કે આપની પટ્ટકુટીમાં આંહી પણુ એક સશસ્ત્ર સેનિક આઢે પહોર ખડેા રહે ? આ સાવધાનતા--અતિશય નથી મહારાજ ? મકવાણાજ તો જવનને હાથમાં રાખીને «૮ કરે છે. મહારાજ | આવી ભયજનિત રક્ષણયોજના પાટણુના

ધ૦ ૬ મગન ગાઈ... પટ -તાશ? મ "ન રુના સાન છુ્બ્તાણસ પા હ... -ત: -માંણાઇનટ-..-. હનાના... કઇ . હરિ, ક મઈનછ, દુઇનીટુનાાણ કાન્નુન ન" સતર તહનહામરિસસન ; . તાણતાઈ પટા  ફસર  બને સાનની ગલી વા. કાક.મત્રીશ્ચરનુ ગૌરવ ઝાંખુ' ના પડે ?'

જવાબમાં દામોદર ખડખડાટ હસી પડથોઃ “ કોની, આ પટ્ટકુટીમાં ખૂણામાં ઊભેલા સનિકની વાત કરે છે ?'

“હા, મણારાજ !'

“પણુ જઈને જે તો ખરો, એ રક્ષણુયાજના દેવી છે !”

ન/યદેવ થોડાં પગલાં આગળ જઈ ને આશ્રય ચકિત નયને ખેલા ખડા તલવારી ચોજીદાર તરક જેઈ રલો--જ્નેઈ “૮ રથો. એના મૉંમાંથી શબ્દ નીકળી ગયોઃ “ અરે !'

તલવાર ને ચેકીદાર બન્તે કૃત્રિમ હતાં. ચોકીદાર નિ*પ્રાયુ પૃતળ' હતું. તલવાર મૂડવિનાનું ઠડ” શસ્ત્ર હતું '

જયદેવ રસોઈ કરવા ગયે] ત્યારે લોટમાં પાણી નાખતાં નાખ્મતાં વિચાર કરી રહ્યા હતોઃ “ સાળુ, આ ગૂજરે અદ્‌ભૂત માણસો છે. કચ્છના રણમાં તો વાવ ટાળ આડે આવી વાત જણી નહિ. પ્રતાપદેવી કેમ નાડી એ વાતની

પકડ શતી આંહી” મળી. ને ૪ ત્યાં મત્રીશ્વરતી પટ્ટકુટીમાં અએટલીવાર ઊભે રલ્યો પણુ એક કૃત્રિમ પૃતળું' પણુ કળી
શકયે। નહિ! પાટણનો આ મહામંત્રી યુદ્ધ વિના લાકડાનો તલવારથી “અરિદળને ₹'ફાવવાની શકત ધરાવે છે, એ તો આજ આ કૃત્રિમ સૈનિક પરથી પણુ ખબર પડી ! સાળુ, કયાં આ ગૂનરે। ને કયાં મારા મકવાણાજ--એક ઘાએ ખે કટકા કરનારા ?”