મંજુસરમા

કેલચ'દને જનમબ્નેગે'દર કહેવામાં પશિાનરાશિએ અતિશયોક્તિ કરી ન હતી. સાધુ હતે! ત્યારે કુલચ% નિસ્પૃહતાને જીવનકલા તરીકે પોતાતી બનાવી શકો ભતે. રાગમાત્રને મતમાં ને મનમાં શમાવી દઈ ને એણે પોતાના સ્વાન'દતી એક અનોખી સૃષ્િ જ ખડી કરી હતી. ઉનજયિની જેવી મહાન નગરી ભારતવર્ષના કેન્દ્રસ્થાને કૈમ ન હોય--એવી ઘેલી અભિલાષા એને એક દિવિસ જગી. એણે રણક્ષેત્ર જોયાં હતાં: અનેક કૈકાણું યુદ્ધ નિહાળ્યાં હતાં. એ રણુયેદ્દો પણુ હતો. માલવપતિ મુંજના શિરચ્છેદતી કથા એણું સાંભળી હતી. એનું લોહી ઊકળી આવ્યું. એણે સાધુને સ્વાંગ ફેકી દીધે,, હાથમાં ધનુષ લીધું, અને પોતાની જની સમશૈર શેધી કાઢી. કવિરાજ ભોજરાજતી સભામાં જતે કાવ્યપ'ક્તિથી એણે વિદ્દાનોને ડેલાવ્યા, રસિકતાથી. તરણીઓને ડોલાવી, અને મહત્તવાકાંક્ષાની પ્રેરણા આપીને રાજનીતિજ્ઞોને ડોલાવ્યા, ભારતવર્ષની રાજલદ્દમી આપણી જ છે--લેતાં આવડે તો--એમ કહીને એણે મહામ'ત્રી રોહકને વશ કયી, પાટણુ લૂ'ટીને એણું ભોજરાજને પ્રસન્ન કર્યા. વાગડ ને
આખુને શેહમાં રાખીને એણે સેનિકેને ને સેનાધીશેને મુગ્ધ કર્યા. અવ'તીમાં ઝુલચ'દ્રતું નામ હરેક વિજય સાથે ન્નેડાતું ગયું: જેતભ્નેતામાં તે આખા દેશનો પ્રતાપી પુસ્ષ બની ગયે. જુલચ'દ્રની તૈયાર થતી મહાન ગજસેનાની વાત રાજકુમારીને કાતે આવી. તેને પણુ એક સ્વપ્ન જગ્યું: માળવા શા માટે--વીર વિક્રમનું માળવા ન બને? એ એના મનની રાત ને દિવસ ઝંખના બતી ગઈ. કુલચ”%ની મહત્ત્વાકાંક્ષાએ એને આકર્ષી. પછી તો એ પોતે કુલચદ્રની પ્રેરણા અને શક્તિદ્ાયિની બની ગઈ.

યુવરાજ જયસિ'હને આ વાત રુચી નહિ. પણુ એ એને સહોદર ન હતો. સહોદર નહિ એવા ભાર્ધની પ્રસન્નતાઅપ્રસન્નતા વિષે પદ્મશ્રીને થોડી ચિ'તા હતી. તેના મનમાં પણુ ગવ હતે! : “ ભલે મહારાજની ભેોાગિની, પરતુ વિદ્દાતે પણુ જેને શિર નમાવે છે, એવી પડિતા રાણી વિજયાની દ પુત્રી છું. હં જેવાતેવાની પુત્રી નથી. ' આ અભિમાનથી ઉન્નત બનેલું પહ્મથ્ીનું શિર કેઈ ને નમતું આપવા તેયાર ન હતું--એરમાન ભાઈ જયસિ'હને તો ખસ્ૂસ નહિ.

મહારાજને કાને એ વાત આવી હતી. એ કાંઈ ખે।લયા ન હતા. મહારાજને કલચ પ્રત્યે અનુરાગ હતે!. એની વાત સાંભળી એ પેતતે એક ઘડીભર જુવાન બની, હભરોાતી સેનાના સેનાની થઈ, પોતાના ગજરાજ્ેને સ્વપ્નમાં રેવાસ્નાન કરતા જેઈ રહેતા. પણુ એમનો એ ઉત્સાહ થોડીવારમાં એસરી જતે।. એ તો પાછા કાલિદાસની અલફાનગરીની યક્ષકન્યાઓના સાત્તિષ્યમાં સ્વગંગાનાં પુષ્પોની વેણી ગૂથતા, કોઈ અપ્સરાની જલનોકામાં ખેસીને સાંષ્ય ર ગાના સમુદ્રમાં ક્રતા--એવા તો આકાશગામી પ'થે ચડી જતા, કે એમને આ પૃથ્વી નાની લાગતી, વૈભવ તુચ્છ જણાતો, કાલમર્યાદા સ કુચિત લાગતી, એવે વખતે એ યુલચ%્રને કડી નાખતા : “ અરે ધેલા ! તે' તારી મનઃસૃણ્િને। આન'દ ખોયે।--હવે પાકે મારે ખોવરાવવા આવ્યો છે ? આ નગરીમાં જ્યાં ભહૃહરિ જેવા ભેગી થઈ ગયા--ત્યાં તું ભારતને એકચક્રે કરવાતી વાત લાવ્યે। છે ? '

એક રીતે કુલચદ્રને એ પોતાતા સ્વજન જેવે। ગણતા થઈ ગયા હતા. પહદ્યશ્રીની વાતથી--એમના અ'તરને શું થયું એ હજી કેઈ કળી શકયું ન હતું. જયસિ'હતે પણુ મહારાજના મનને! તાગ મળ્યો ન હતે.

એટલે પવાશથ્રી ને ઝુલચ'દ પણુ સાવધ હતાં. મણારાજ .

ભોજસાગર ઉપર સ્તાનાથે પધાર્યા હતા; ધારાને! રક્ષણુભાર વહેતો કુલચ“ ધારાનગરીમાં હતો. પદ્મશ્રી ધારાનગરી આવી હતી--પડિત ઉવટની પૂત્રી સરસ્વતીને મળવાને નિમિત્ત--તે પાછી ઉન્જથિતી જઈ રહી હતી. સ'કેત પ્રમાણે રૂલચ' મુંજસાગર ઉપર અત્યારે આવવાને હતે! પદ્મશ્રી થોડીવાર ત્યાં રોકાઈ પોતાને પ'થે ઉનજયિની જવાની હતી. સ'દેશવાહકના કહેવા પ્રમાણ કુમાર જયસિ હ કઉદયપુરમાં હતા, તે પણુ ઉજ્જયિની જવા નીકળ્યા હતા.

મહારાજ ઉન્જથિતી આવે તે પહેલાં સૌ ઉજ્જથિની પહોંચી ”

* આ ઉદચપુર ગ્વાલિયરશાજતું, ભીભલસા પાસે. ત્યાં ઉદયાદિત્ય

પરમાર હને।. એ ઉદચાદિત્ય પાછળથી માળવાની ગાદી ઉપર આવ્યો. એને એક પુત્ર વિખ્યાત જગદેવ પરમાર.પદ્મશ્રીના અ'તરમાં એક નવું શલ્ય પેઠે' ઉ એણે સાંભળ્યું તું કૈ ગુમાર જયસિંહ મહારાજને કાને એક નવી જ વાત નાખો રલો હતે.

કર્ણાટનો સોમેશ્વર જે માળવાના મિત્ર થાય, તો ચેદિ અને પાટણને ક્ષણુમાં રોળી નખાય. ક્ણીટને મિત્ર બનાવવાની વાત જયસિ'હે ચલાવી હતી--એ મૈત્રી સાધવા આણહવમલ્લના બીજ કુમાર વિક્રમાદિત્યિને પહ્મથ્રી આપી હેય તા?તો શું ખોટુ?

પદ્મશ્રીને કાતે એ વાત આવી અને એને। અ'તરાત્મા રેકેળી ઊઠયો.

એટલા માટે એ ઝુલ્ષચ'દ્રને મળી ગઈ: અત્યારે પાછી

ઉજ્જનિની કરી રહી હતી. મહારાજ પાસે જયસિ'ઉ વાતને વધારી ન મૃકે એ એતે જવાનું હતું. મહારાજ ભોજરાજ દર વષે ચાલીસ દિવસને! મહોત્સવ કરતા. ભોજસાગરમાં સ્નાન કરી શરીરસપત્તિ પાછી મેળવી ખે ઉનજથયિની આવતા હતા. મહાકાલેશ્રમાં મહાશિવરાત્રીતે। મહોત્સવ થવાને હતે।--તેમાં આ સમાચારે વધારે આનદ આપ્યા. આખો દૅશ “નણે ઉજ્જથિની જઈ રલે! હતે. એટલે પદ્મભ્ીને પોતાનાં થોડાં વધારેએછાં માણુસ હેય તેને। ' ભય ન હતો. તેણે રાતે જ મુસાફરી કરવાનો નિશ્રય ક્યો. દડ્દામોદરથી _છૂટા પડા પછી કાતિકસ્વામી મુંજસાગર ' ભણી ગયો હતો. એ ત્યાં પહોંચ્યો ત્યારે તો મુંજસાગરનું આધેનું જળ પ્રકાશથી શોભી ઊઠયું હતું. પણુ આ કિનારે હજી અ'ધકાર હતો. એણે સાગર વચ્ચે આવેલા પદ્મકુ'જ તરક દષિ કરી તો હજ ત્યાં કોઈ આવ્યું ન હતું. એને આશ્રય થયું. જ. પોતે પગેપાળા હતો--રાજકૃમારી તો ગજ ઉપર હતી, છતાંપોતાની પહેલાં હજી એ આંહી' આવેલ ન હતી. રસ્તામાં કયાંક થશે એમ ધારીને એ પોતે મુંજસાગરને કિનારે કિનારે જતે એક ડૈંકાણે થેોભ્યો. એટલામાં એણું પાસે ૦૮ માણુસનેો અવરજવર્‌ સાંભળ્યો. તેણે ચપળતાથી કિનાર! ઉપરતી એક દેરીના સ્તમ્ભનેો એથ કઈ લીધે.

આ ખાજુ, દેવી--! યાંથી પહ્માક'જમાં જવાશે. મે રણેન્દ્રને કલું છે, એટલે તમારે ગજ ને બધાં માણુસા સાઝે કિનારે આવીને ઊભાં હશે ! નૌકા થોડી વાર પછી લેવા આવશે. '

૬૪ૂ

“પણુ ચોક્કસ ખબર છે કે જ્યસિ'હ આંહી" આવ-

વાના નથી ?” “ મહારાજના સમાચાર છે કે પોતે ભોજસાગરચી

ઉજ્જયિની આવવા માટે નીકળવાના છે. એટલે જયસિ'હ ,

બો

ને ઉદયાદિત્ય બન્ે--ત્યાં ઉદયપુરમાં નીલક હેંશ્રર મહાદેવની

આરાધના પડતી મૂકી, ભોન્ટસાગર જવા ઊપડખા। છે. આંહી' શું કરવા આવે?”

“વખતે આવી પહોૉચે--'

“ સહારાજતી સાથે નીકળાય એટલા માટે ભોજસાગર “તય. આંહીં તો શું કરવા આવે ?”

“સે' સાંભળ્યું છે કે જયસિંહ વહેલા નીકળ્યા છે આ

ખાજુ આવવા માટે, કદાચ આવી ચડૅ જાતે સમાચાર્‌

મેળવવા--- ' _ “તોય શુ?”

પડાશ્રી તે યુલચ'દ્ર મુંજસાગર ભણી ચાલ્યાં. જમીન ઉપરથી એક સુંદર આરસખબ'ધીનો માગ મુંજસાગરમાં. રચેલ એક કોદાકૃતિ સુધો પહોંચતો હતો. આ ક્રોઠાને:બઢારથી ૨િ શેલ્પીઓએ, &જવૃત્ત સ્તમ્ભનો આકાર પી તેને અ'દરથી પોલે! બનાવ્યો હતે. તેની ઉપર રચેલ આરામસ્થાનને ખીલતા કમળની પાંદડીના જેવી આરે તિમાં ગોઠવ્યું હતું. કમળની આ પાંદડોએ જલ ઉપર થોડી ઝૂલતી રહતી. નીચે ભરણીમાં ગોઠવેલી સુંદર મત્સ્યકન્યાએ એમને ઝીલી રહી હતી. રાળ પરી ક્ષિતે તક્ષકતી બીકે બ'ધાવેલ “૮લમ'ડપ હેય એવે દેખાવ દૂરથી લાગતો. કુલચદ્ર અને પદ્યાથ્ની થોડે દૂર ગયાં કે તરત કાતિકસ્વામી પોતાના સ્થાનમાંથી નીકળી સાગર ભણી ચાલ્યો. રાજકુમારીનું કોઈ માણસ પેો।તાને નિહાળે તેમ નથી એની તો ખાતરી થઈ ગઈ હતી. મુંજસાગરને કિનારે કિનારે દૂર થતો જતો ગજધ'ટારવને અવાજ એને કાને પડતો હતો. કાતિ્ે સાગરને કિતારે પહોંચી, કાંઠાથી જલમડપ સુધીનું પાણીનું અ'તર કાઢ્યું. પછી જે દિશામાં વધારે અ'ધારું લાગતું હતું તે દિશા તરફ તે'શે નજર કરી. સાગરની ચારે તરફ ફરતી આવેલી નાનાં મ'દિરેની પક્તિતે લીધે કિતારા ખાજુ હેકાણુ હૈકાણું છાયા પથરાયેલી હતી. ચ'દ્ર પણુ હજી ઊગી રહ્યો હતે. કાતિકે ઉપવસ્ત્ર ઝેડે વીંટી લીધું, કછે।1ટે વાળ્યો ને તે માછલાની પેડે પાભીમાં સરે૪ી પડયો. જરા પણુ અવાજ ન થાયએની સભાળ રાખતો એ આગળ વધ્યો. એટલામાં એણુ કુલચ% ને પદ્મશ્રીને જમીન “ તરશને માગે થઈ ને પવારુ'જ તરફ જતાં નનેયાં. એ થેડી . વાર હતો ત્યાંને ત્યાં પાણીસરસું માથુ” રાખીને થ'ભી ગયે. હ થોડીવારમાં કુક્ચ દ્રે જલમ'ડપ ઉપર દેખા દાધી. કડ એક ખેઠકતે આધારે સાગર તરક વાંસો રાખી ખન્નેનેબેસતાં કાતિ'કે નનેયાં. તણે તરત લાંબાં ડુબકી સારી પ્ટલુંક અતર કાપી નાખ્યું. થોડી વારમાં જ એ પદ્માયુ જના સ્તમ્ભને તળિયે આવી પહોંચ્યો. જળમાં અવાન૮ ન થાય તેમ એ ઊભે ઊભો તરતો હતે.

કાતિકે જળના વિશાળ સાગર ઉપર ચારે તરક એક દણિ કરી. ૨1જકુમારીને લેવા આવનાર હોડી વિષે અલચ' બોલ્યો હતો. તેને ભય લાગ્યો કે જે એ આવી રહી હશે તો એને પાછું પાશીમાં પેસવું ભારે થઈ પડશે. હજ સુધી તો કોર્છ કચાંય દેખાતું ન *તું.

તેણુ ધીમે ધીમે ખાંખાંખેોળાં કરી કોઠામાં પડેલાં કાષાં શોધવાં રારૂ કયો. પગને! અ ગૂડે। ને હાથની આંગળીએ! ભેરવી તે બહુ જ આસ્તેથી પાણીની બથાર નીકળ્યોઃ ધીમે ધીમે શ્રાસતે પણુ થ'ભાવતે।, અવા થઈ ન જાય એની સરત રાખતો, તે સ્તમ્ભ ઉપર ઊંચે ને ઊંચે ચડવા લાગ્યો.

જે ઝૂલતા પર્ણાકાર છ'ન ઉપર કુલચ'દ ને પદ્મશ્રી ખેડાં હતાં, તેની પાસેના છ”્ન નીચે આવીને એ થોળ્યે,

ઝૂલતી પાંદડીને ટેકો આપવા ત્રિભ'ગ કરતી સમર્થ મત્સ્યકન્યાને જોતાં એના આનદનો પાર રહો નહિ. તેણે તેના કટિપ્રદેશને પોતાના હાથ વડે પકડી લીધેઃઃ નીચે સ્તમ્ભમાંતાં ખે મોટાં કાણામાં પોતાના પગના અ'ગૂઠાને બરાબર ગોઠવ્યા. પછી જરાક ધીમે! શ્વાસ લઈ તેણું પોતાના રરીરને બહ જ આસ્તેથી ત્યાં સમતોલ ગેઠવી લીધું. ર

એ રીતે સ્થિર થઈ જતાં એના આનંદને! પાર રહો નહિ, *

ઉપર જે વાતચીત ચાલતી હતી તેના શખ્દે શખ્દ . સ્પણ રીતે એને કાને પડતા હતા.