સ્તભંકો આચાર્ય

દ્ટાસોદર સ"ાવતી પહોંચ્યો ત્યારે ત્યાંની શોભા ન્નેઇને મુગ્ધ થઈ ગયો. જે ચ'દ્રાવતી એણે ન્નેયું હતું--અને જે ચ'દ્રાવતી આજે એણે ન્નેયું એમાં તો આકાશપાતાળનુ' અંતર હતું. આજની આ ચ_દ્રાવતીમાં એણે ડેર કેર દડનાયકની શિલ્પરસિકતા નિહાળી. મ'દિરે, મહાલયો, સ્તમ્લો, સુંદર વાપીએ, તળાવે, છત્રો અને પાન્થાશ્રમેથી શોભતી નગરીને એ ન્નેઈ ૦૮ રેલો, પરમારરાજ ધ'ધૂકની નગરી પાસે વિમલ દડનાયકે એક અતોાખી ઢબની આરસની સૃણ્િ ઊભી કરી હતી.

પોતે આવવાનો છે એ સમાચાર એણુ દ ડનાયકને કહેવરાવ્યા ન હતા.

*ખહારના એક જલાશયમાં સ્નાનસ'ષ્યાદિ કરી, દામે।દરે પોતાને। 'વેષ બદલાવ્યો, આંહીં તો એણું ધ'ધૂકરાજ, પૂણ પાલ, લાહિતીદેવી, કૃષ્ણુરાજ અને અનેક રાન્‍્યાધિકારીએ! સાથે રમત કરી હતી. ચદ્રાવતી તો એની કલ્પના પ્રમાણે પાટણુનું પૂવ તું. પૂવદ્ારને દડનાયકૈ અદભુત રીતે શણગાર હતું.
એને વિમલના મી સાંભર્યાઃ “ પાટણ વિશાળ હશે પણુ ચદ્રાવતી મહાન છે ! ' ખરેખર ચ્રાવતી મહાન હતું ! દામે।દર આરસની શેભા નિહાળતો વિમલને મળવા ચાલ્યે..

દ'ડનાયકનેૅ ભવને પહોંચ્યો ત્યારે ત્યાંના વૈભવ જેઈ ને દામે।દર તો! છક્ક થઈ ગયે।. દડનાયકને આંગણું અનેક ગજરાજેની પ'ક્તિ અત્યારમાં નમન કરવા માટે ઊભી રહી ગઈ હતી. આયુધધારી યોહદદાએ 'આમતેમ કરતા હતા. જેમની કવ્યમયતા વણવી ન શકાય એવી નાજાક સુંદર્‌ દેવકુલિકાએ। ચારે તરફતી નાની નાતી ટેકરીઓને શણુગારી રહી «તી. તે અંદર જવા માટે આગળ વષ્યે।. દામોદર આગળ વષ્યે કે તરત ખે ભાલાધારી યોહ્દાએએ એના અશ્ચને રેકી દીધા.

“નવે! લાગે છે! કથયાંતા આંહી'તો છે ? ખખર છે,

તું કોને રોકે છે ?' દામોદરે કહ્યું: “ દડનાયકને કહે દામોદર મહેતા આવેલ છે !'

દામે।!દર મહેતાના નામે ભાલાધારી ઝંખવાણેુ। પડી ગયે.

પણુ એટલામાં તે! દરમાં દડનાયકનો દેહ દેખાયોઃ

“ અરે! મહેતા ! તમે--તમે કયાંથી ?ે અમને તો કહેવર।વ્યું પણુ નથી કૈ તમે પણુ આવવાના છે ! ”

દ'ડનાયક મહેતાને ન્નેતાં જ ખે હાથ ન્નેડી આગળ આવ્યો. ભાલાધારી યોહ્દાએ શરમિદા બતીને એક બાજુ ' ઉપર્‌ ઊભા રહી ગયા. બન્ને જણા પ્રેમથી ભેંચ્ચા. દડનાયકે એને હાથ પકડીને અંદરના ખ'ડમાં લીધે.

' પુણુપાલજી પણુ તપાસ કરવા આવ્યા હતા. કયાં છે ઉદયાદિત્ય મહારાજ ? તમારી સાથે નથી આવ્યા? અમારું નિમત્રણુ તો બરાખર દેતું નાં?'“ પણુ એવી તારી શી તેયારી છે, દામોદર! કે તું ફલચ'દ્રને ત્યાં અટકાવી શકે ? ક્રેના ખળ ઉપર અટકાવે? ને કુલચદ્રને તું અટકાવે તો અવ'તી કાંઈ તને રેઢો મૂકે ? એ તો ટાથે કરીને લડાઈ ને વહેોર્‌વા જેવું « થાય ! ને લડાઈ તો તારે અટકાવવી છે ! '

' કુલચદ્રતે પાટણુ અટકાવે તો યુદ્ધ થાય એ બરાખર છે; પણુ પાટણુ તો એને હાદિક સત્કાર કરે છે; સ'ધિમાં દૂષણ્‌ શોધતાં પણુ એને ન જડે એવે! અને એટલે. એને અટકાવે તો છે કોઈ બીજી જ સત્તા--રાજસત્તા સિવાયની --એમાં પાટણ શું કરે ? '

“ પણ્‌ તું પાટણુમાંથી એને દ્રમ્મ આપવાની તો વાત કરે કે--પછી વળી અટકાવવાની વાત કરે છે. એ ખે વાતનો મેળ જ કથાં છે ? '

“' એ વાતનો મેળ કહેનારો--જે આ આવ્યે. પેલો આયુષ નેવેો જ કકે આવતો લાગે છે, પ્રભુ ! મે એને પાટણુથી આંહી ખોલાવ્યો છે જ એટલા માટે--એતી સાથે પણુ કોઈક છે-- દામોદરે ખડબદાર દ૬દણિ કરી તો આયુષ આવી રહ્યો હતો. એ હમણાં જ આવ્યે! હોય તેમ લાગતું હતું.

એ આટલે વહેજ્ે આવી પહોંચશે એ દામેોદરે ધાર્યું ન હતું. રસ્તામાં જ કાર્તિકને ભેટો તેને થયો હશે એમ લાગ્યું.

આયુષ આવ્યો. તેતી સાથે એક જેત સાધુ પૂશનરી પણુ આવી રલા રતા.

ન સાધુને આવતા ન્નેઈ દામે।દર ને વિમલ ખન્ને ખેઠા થયા. દડતાયકે હાથ જેડીને એમને પ્રણિપાત કરી--વિનયથી એમને માટે એક આસન મૂકયુ'. દામોદરને લાગ્યું કે આયુષનેતો કાતિકસ્વામી રસ્તામાં મળ્યો હેય--પણુ આ જેન સાધુ એટલી વારમાં સ્તમ્ભનકથી તો આવી પહોંચે નહિ. એટલે એ જઈ ખીજ જ હશે એમ ધારીને એ શાંત ખેડે રલે।. એટલામાં આયુષ ખોલ્યે!.

' પ્રભુ ! સ્તમ્ભનક જઈ ને આંહીં આવતાં તો ત્રણે વિલ થાય--એટલે કાતિકસ્વામીએ મને સમાચાર આપ્યા ને તરત હું આવ્યે. '

“તું કયાં પાટણુ હતો, આયુષ ? *

“ ના, પ્રભુ ! હું પણુ પાટણુથી ચદ્દાવતી આવવા નીકળ્યો હતો. રસ્તામાં આ સ્તમ્ભનક દેવસ્થાનના પૂશઝરી મહારાજ મળી ગયા ને કાતિ કસ્વામીનો પણુ ભેટો થઇ ગયે. નેને શોધવા મારે જવાનું હતું તે રસ્તામાં આમ અચાનક મળી ગયા, એટલે માતશકુન થયા ગણી અમે તે સીંધા ૪ આંહી દોડયા આવ્યા. મહારાજજ--આમ્રશ્વર--એ પણુ આંહી' જ આવી રલ્રા હતા ! અમે એટલી ઝડપથી આવ્યા કે સાધુમહારાજની સાથેનો, મહાદેવાલયનો રક્ષક, જબરો ચાલલાવાળ। છે, એ પણુ પાછળ રહી ગયો ! '

વિમલને દામોદરની આ વાતમાં કાંઈ સમજ પડી નહિ. આયુષને એણે બેલલાવ્યો હોય--પણુ સ્તમ્ભનકના આ સાધુમહારાજને દામેદદરનું શું કામ હોય --અથવા દામે1દરને એનું શું કામ હેય તે એનાથી કળી શકાયું નહિ.

“રક્ષક તો ત્યાં કેણુ છે ?'

' અજા નભટટ. '

“ ખેટકનેો ખ્ાહ્મણુ ભટટરાજ છે તે ?”.

“હા એ જ. પણુ તમને આટલી ઝીણી વિગત કેણેંજ્રાની--મારી પાસે વાત પ છે ? ઈનો તે મ્‌ આટલી ઠૅ'ડીથી ? આ ચ-દ્રાવતીને એળ'ગીને પાટણુ લૃ'ટનારો હજી તો કોઈ જન્મ્યો નથી ! એના મનથી આંહી બધી રાંડીરાડૅ ખેદી હશે ? તો તો મારે પાટણુ ...

“પ્રભુ ' ધીમે. હં મારી દ*ડીનું કારણુ કહું. ુલચ'દ્રને પાટણુ લૃ'ટવું છે, એટલે ઝે એને દ્રમ્મ લેવા છે. એમ ન થાય

એ સ'ધિમાં દૂષણ ઉત્પન્ન કરી સૌથી પહેલે। ધા પાટણુ ર કરી લેવા માગે છે ' પછી કર્ણાટ ને હૈણ્યનો વારે।. એ ત્રણને લેવા માગે છે--પણુ દરેકને વારાફરતી લેવા માગે છે. આ એની રા૦૪નીતિ છે. એ પહેલું પાટણને લેશે. ' “તો આંહી' પણ ગજ્સૈન્ય છે. અવ'તી હાથી કેળવે કે---ને બીજા શું બળદ કેળવે છે ?”

' પ્રભુ! હું એ  વાત ઉપર આવું છું. ઉદયાદિત્ય આવે તે પહેલાં આપણું વાત સમજી લઈ એ. આપણું પાટણુ અત્યારે વિક્ટમાં વિકટ પરિસ્થિતિમાં છે. મહારાજ કચ્છમડલમાં છે. આંહી' પૂર્ણુપાલ ખડી ચોકી નીચે સ'ધિ સાચવે તેવે! છે. વાગડનો સત્યરાજ કુલચ%રતા શખ્દે તરત હાલી નીકળે તેમ છે. અવ'તીમાં સૌને સૂતા રાખીને--મને પૃણુ અ'ધારામાં રાખીને--સિદ્ધપ્રર જઈને માતૃશ્રાદ્ધ કરતાં કરતાં ભેગાભેગુ' પાટણુ સુધી આંટો મારી લેવાનો એતો વિચાર છે. દ્રમ્મ મળે તે લઈ લેવા--એમ કરતાં ઝઘડા નેવું કાંઈક થઈ જય તો એને જ સ'ધિતું દૂષણુ ઠરાવી, તરત અવ'તીનું સૈન્ય બોલાવી પાટણુ ઉપર ચડી જવું ! સત્યરાજને વાગડમાંથી--અને તમારા પૃણુંપાલને આંહી'થી--૪લદુગ' તરક જવાતી સચના પણુ એટલા માટે મળી છે' પણ આંહીથી ચકલું ય ફરકે તેમ નથી !'

' કુલચ'દ્રના વિજયપર।જયમાં અવંતીને કાંઈક રસ એછે! થયો છે--મે' કહ્યુ' તે કારણે---એ તકને લાભ લઇને ઉદયાદિત્ય પરમારને આંહી નિમત્યા છે તે પણુ એટલા માટે જ; વખત છે ને રુલય'દ્રની રાજનીતિ સફળ થાય, સ'ધિમાં દૂષણુ કાઢી અવ'તી પાટણુ ઉપર જવાનું નક્કી કરે--અને મહા રણુરગ જમવાના ભણકારા સાચા નીવડે--તો મહારાજને કચ્છમડલમાંથી આવવાને! સમય મળી જય. આંહી” ચ'દ્રાવતી તૈયાર હે।ઢથ. અવ'તીનું સૈન્ય મહાન છે એ ખરું; પણુ દણિબિ'દુના ભેદને લીધે એ પાંગળુ' પણુ છે. જયસિ'ભને કુલચ'દ્રની રાજનીતિ પસ'૬ છે પણુ રીતભાત પસ'દ નથી. વળી એ પાટવી રલે. મહારાજ ભોજરાજ જરા અસ્વસ્થ છે; એટલે એ હમણાં તાત્કાલિક ત્યાંથી ફરકે તેમ નથી. સત્યરાજ પરમારને તો, મે' મુલચ'દ્રનો જ, યાદવરાજ તરક જવાને સ'દેશે કહેવરાવી દીધો છે. પૃર્ણાપાલ તો આંહી છે ન. તેને ઉદયાદિત્યની કાંઈક આશા પણુ છે--એની સદાયે આને ર્નાહે તે કાલે પણુ એ કાંછકે મેળવશે એવી. એટલે હમણાં એ પણુ આંહી'થી નહિ ખસે. મુલચ'દ્ર ગુજરાતમાં જય છે, ભલે જય; માતૃશ્રાદ્ ભલે કરી આવે; પાટણુ પણુ ભલે જોઈ આવે; માત્ર એ ત્યાંથી પાછે અવ'તીમાં નહિ ફરે. ફરી ન શકે એવું કરવાનું પાટણુને માથે રહ્યું; અને આપણી રાજસત્તા સિવાય બીન્ન કેઈ એ એ કર્યુ છે એ દેખાડવાનું પણુ રહ્યુ. નહિતિર તો કુલચ'દ્ર જય--ને બીજને કેઈ સધિનું દૂૃષણુ શોધી કાઢે. સૂતરને તાંતણે લટકતી સ'ધિને પણુ પાળવામાં આપણે! વિજય રલ્ા છે દડનાયકજી ! એટલે હું આંહીં આવ્યો છું !'3% રેોકાવતો નથી. ઝુલચ'દ સાધ ઘા: રિગ્ઓ હતાર એ પાતકનું પ્રાયશ્ચિત્ત અ દેવસ્થાનના પુરુષો એને આપે--એમાં હ શું કરું?”

' દામોદર ! તારી રાજનીતિ હમેશાં ભયકર રહી છે. એ વિજય કહેવાય ખરે ? આમાં વીરત્વ કયાં છે ? '

“ વીરત્વના અનેક પ્રકાર હોય છે, વિમલરાજ ! જે આને નાડે સમજને એ એને ભયકર કૃટિલિનીતિ ગણુશે; જે સમજશે એ અરિની અસાવધતાને। ઉપયોગ માનશે; હમેશાં જ સામે માંએ લડનારે યોદ્ધો કોઈ વખત એવો પરાજય મેળવે છે કે એવો એક જ પરાજય એના સધળા વિજયોને ધૂળમાં મેળવી દે છે. મુ'જમહારાજને કેટલા બધા વિજયે મળ્યા --તે પરાજય તો એક જ મળ્યો નાં? કુલચદ્ર માટે પણુ આ એક જ પર્‌ાજયનુ' નિમૌણુ છે ! *

“ તું યોદ્ધો નથી, વીર પણુ નથી, દુશ્મન થવાની પણુ તારામાં શક્તિ નથી, સા્મૅ/માંએ લડવાની હિમ્મત નથી, પાટણુનો ભલે તું મહાન મુત્સદ્દી હેઃ મહાન પુસ્ષ તો નથી ! ' વિમલને દામે।1દરની નીતિમાં ધર્મસત્તાતો દુસ્પચોગ સાલી રલ્ો હતે.

“ પ્રભુ ! તમે ઘણું જ સુંદર કલુ". મે અ'તરમાં «ંમેશાં એ જ ઇચ્છયુ' છે. પાટણુમાં મારી કાંઈ પણુ મહત્તા ન હો --નામોા।નિશાન પણુ ન હે--યશની રેખા પણુ મને ન હો --એક ભૂખરે પાણુ। પણુ મને દેખાડવા માટે ન રહે--કેવળ મારા જીવનતી પળેપળ પાટણુને મહાન બનાવવામાં ખરચાઈ ગઈ છે--એટલેો સાદો સ'તોષ અ'તિમ પળે મારે હે. એથી વધુ મારે માટે મે' કાંઈ ઇચ્છુ નથી. ઈચ્છવાનું યોગ્ય પણુ નથી. હું તો પાટણુ જે ધડીએ મહાન બનશે તેજ ધડીએ સોમનાથના જલનિધિમાં સ્નાન કરતે હોઈશ, મને જેવાં આવડે એવાં કુકાવ્યો કરતો હોધરા અને ત્યાં સસુદ્રકિનારે ખેટે। હોઈશ. મારે યોદ્ધાની કીતિને, વીરના યશને, મહાન મ”ત્રીશ્રરની સત્તાને, રણુજગના વિજયને કૈ જુગજુગ નામ રહૈ એવા પથ્થર્ધાટને શું કરવાં છે ? દામોદર હતો એટલું જ બસ નથી કે વળી કોઈને કયારે હતો ને કેણણુ હતો એ ખબર આપવાની વ્યર્થ ચિંતા કરવી ? મુડી રાખ થઈ ને વેરાઈ જનારા માણસે। જ્યારે ૪ીતિ' માટે આકાશ પાતાળ કરે છે ત્યારે મને તે! દૂરદૂરથી મહાકાલ ભગવાન સદ્રનું ભય કર અટટછાસ્ય સભળાય છે ! મારે નામને કરવું છે પણુ શું, દડનાયકજી ? કે શુભ--અશુભ નાસની હું ખેવના કરું ? મારું ધ્ૃવપદ તો પાટણુની મહત્તા છે. એ જે વડે થાય તે શુભ; એ જે વડે વણુસે તે અશુભ.”

દડનાયક દામોદરની વાણી સાંભળીને પહેલી જ વખત અંતરમાં એને નમી રલો. એને પણુ લાગ્યું કે દામોદરને પોતાનું એક ષ્યેય છે. તે દામે।દરને કાંઈક કહેવા જતે હતે! એટલામાં ગજરાજનેો ધ'ટાધોષ કાને પડયો, ભુવન દોડતો આવતો હતેઃ “ પ્રભુ ! ઉદયાદિત્ય મહારાજ આવ્યા જે ! '

“ આવ્યા ? આવી પહોંચ્યા ?' દામે!દર હષ થી ખોલી ઊડો. વિમલને એ અવાજના રણુકાએ તો આશ્રય'માં ડુભાડી: દીધો ધડી પહેલાં જેને અતળ ઊડાણુમાં વિહરતો જેયે!હતો તેને આટલી ત્વરાથી પોતાની ભૂમિકા સંભાળવા તૈયાર થતો જેઈ તે દિ'ગ થઇ ગયે.

દામોદર ને વિમલ બન્ને ઉદયાદિત્ય મહારાજને _ લેવા: સામે ચાલ્યા.આપી, મત્રીરાજૂ ? હું આંહી તમને શોધતો આવ્યે છું-ગુસ્દેવ અભયદેવસૂરિમહ [રાજે મતે મોકલ્યો છે ! '

“ મારું કાંઈ એવું કામ-?'

“ અમારી પાસે એક રત્ન છે. ' આમેશ્ચર ખોલ્યો. “ અને તે રત્ન. દામોદરજી ! તમને બતાવવાનું છે ! ' આશ્રેશ્વરતી વાત દામોદર રસથી સાંભળી રલો. તેતે સ્તમ્ભનકના આ પૃન્નરી સાધુ અને દેવભવનના રક્ષક બાહ્મણુ ભટ્ટરાજ અજીત એ બશેતે! અત્યારે ખપ હતો. એ બન્ને આવી ચક્યા ન હોત તો આયુષને મોકલીને પણુ એમને જ ખોલાવવાના હતા. ત્યાં તા એમને આંહી" જ આવેલા ન્નેઈ ને દામોદરનું અંતઃકરણુ. આન'દથી ડેલી ઊઠયું, વિમલ એ જેઈ રલો. એતે એમાં હજ કાંઈ સમજ ન પડી.

સાધુમહારાજ આમ્નશ્રરે રત્ન કાઢીને દામોદરની સમક્ષ ધર્યું.

પ્રભુ! આવું રત્ન? આ રત્ન . . . ' દામે।દરે રત્ન સામે જેઈ રલ. “ આ તે યાદવરાજના પ્રદેશનું કે કર્ણાટક કે ચૌલરાજના પ્રદેશનું ? આવું રત્ન મે' દગીમાં ન્નેયું નથી. દડનાયકજ ! આનુ તેજ તો જુએ !”'

' શાસનદેવીની પ્રસાદી છે, મ'ત્રીશ્રરજી ! ગુરુ મણારાજ અભયદેવસૂરિને મળેલું છે. એ રત્ન મહારાજને ધરવા માટે અમે રાખ્યું હતું. એના મૂલ્યાંકનમાંથી સ્તમ્ભનકમાં એક મહા દેવધામ બ'ધાવવાનું કામ ચાલી રલ્યુ' છે. પણુ આ રતનનું મૂલ્યાંકન કરે કેણુ ? મહારાજને અમે ધર્યું ખરૂ; પણુ મહારાજ કહે, મૂલ્યાંકન કહે તે રહું સ્વીકારું. '

“ પાટણુમાં જાહિલ્--જહિલ્ને ન મળ્યા ? ' વિમલે કહયુંએણે મૂલ્યાંકન કરવાની અશક્તિ દર્શાવી. દડનાયકજ ! પાટણુનો કેઈ ઝવેરી પણુ તૈયાર ન થયે. મહાન શ્રેધીઓએ પણુ હાથ ધોઈ નાખ્યા. છેવટે ઠર્યું કે એનું મૃલ્યાંકન દામોદર મહેતા કહી શકશે !' %

દામોદરને તો આ રત્નતી વાતમાં આટલા જ રસ હતો કે જે રસ્તો એણે કલચ' માટે આંકયો હતો એ રરતે સ્તમ્ભનક હતું. ત્યાંના આચાય મહાસમથ અને પ્રભાવરાળી હતા. ત્યાં દેવધામ થઈ રહ્યું હતું. આ પૂરી સાધુમહ।ર1૦૪ -ને પેલો એનો ઓળખીતો ખેટકતો ખેટકવાડ "હા ભટ્ટરાજ-બન્ે નિશ્રય કરીને મહીસાગરનાં કેતરે(માં જને ઇલચ%ને રેકે--તો એનું કામ સોએ સે। વસ! નીવડે, એને વાતમાં આટલો જ રસ હતો. તેણું માંએથી ક્થ્યુંઃ

“ સાછુમહારાજ | હું આ રત્નતું મૂલ્યાંકન કરી તો આપીશ--પણુ શાસનદેવીના રત્નતું મૂલ્ય કરનારે। હું કોણુ ? છતાં કાલે તમે પ્રભાતે આવે। તો--મૃલ્યાંકન બાંધી મહાર! જને ફુહેવરાવીએ. કૈમ વિમલરાજ ! '

વિમલતે દામે!દરતી વાતને। ભેદ કળાયે।. તે અકળાઈ ગયો. સાધુમણારાજ આમ્રેશ્વરે વિદાય લીધી કૈ તરત તે દામે।દર તરફ ફર્યો:

“ દામોદર ! આ તારું કામ તને ભારે પડી શે હે !'

“ કયું કામ, પ્રભુ ?”

“તે કુલચદ્રતે ત્યાં સ્તમ્ભનતક પાસે--આ દેવસ્યાની પુરૂ।ાતે સાધીને--દગે। આપવે। ધાયો છે. પણુ કપટ--કપટથી વિજય મળે ખરે?

“ કુલચ'દ્રવે તો ધામિક પુરુષે રોકશે, હ રોકતે। નથી.