વશ કોને મદદ કરશો

જ્યારે મુલચ રજની ચેહ બળી રહી અને એક મુઠ્ઠી રાખમાં એનો કદાવર દેહ સમાઈ ગયો, ત્યારે જીંદગીમાં પહેલી વખત આ અજીંનભટ્ટની આંખમાં આંસુ આવ્યાં પ્રભુ ! છાશવારે ને આતવારે કૈટલાયને નદીકાં ઠે બાળી આવીએ, મડદાં તો માણુસ સાત્ર છે જ નાં ? એમને બાળવા એ શી મોટી વાત હતી ? પણ્‌ ઝુલચદ્રજ ગયા, ત્યારે પહેલી વખત લાગ્યું કૈ ના એક મોટો આત્મા હાલી નીકળ્યો છે; પછી તે! કયાંય ચેન ન પડયુ મહારાજ ! કીધું મહારાજને મળુ, રેવા માતાની પરિક્રમણા પણુ કરવાની છે તે કરી નાખુ ને આવા જનમ જ્નેગે'દરને હણવાનું પ્રાયશ્રિત્ત પણુ થઈ જય !'

દામોદર મહેતાના સાત્િષ્યમાં એક તરફ ખેસીને હમણાં ૪ ' આવેલા અજા નભટ્ટની વાત સાંતૂ સાંભળી રજો હતો. પોતે આંહીં આવી ગયો, અભિનય પાઠશાલામાં જતો આવતે થયે, પણુ મહી અતે સેટિકાની વચ્ચેનું રણુમેદાન એને હજ સાંભરતું હેતું. ત્યાં આજે અજીનભટ્ટતી વાત સાંભળી તેના અ'તઃકરણુ ઉપર કુલય'દજના વીરત્વતી વેરી છાપ ઉડી આવી. અજીતભટ્ટ હજી ખોલી ર્લ્રો હતોઃ “ નેળમાં તે નેળમાં જઇલચ'જી તો ગયા જોત, આટલો સામનો પણ કરજો પડત નથિ, પણુ એનો એક આદમી અજુનભટ થઈ ને સટકી ગયે, પછી જીધું હવે કાં તો ઉન્‍્જ્શુથી વાર આવક્ષે, કાં મોટું ધરી'ગાણું થાશે, ત્યાં તો ખબર પડી કે આષણે એક જુવાન બા સાંતૂ--પણુ નેળમાં « સપડાયો છે--અટલે તો પછી એમને ગોતી કાઢયા. કુલચદજને નાસવાની જેગવાઈ કરી દીધી. ને લડવું તો સરખે સરખામાં ધરમજુદ્ કરવું, એમ ધારી ખે અપવાસ મે' પણા ખે'ચી કાઢષા---મા જુમદ'બાની પશ્છા તે કુલચ%્રજ મહિસાગરમાં સમાઈ ગયા, વે દું નીકક્યો ષ્ઠું તે મા રેવાતે તીરખતો તીરખતો હેડડથો ન્‍નઈશ. છીધું મહારાજને મળતો ન્નઉ' ! આ પાણુકા મહારાજે સને આપ્યા હતા ' અજુનભટટ એક ગીથરામાંથી દામોદરે અ.પેલાં રતન છેડી રશો હતે? “ એ ત્યારે તો મે' લઈ લીધાં, કીધું વખતે તમારું છેયું ભાંગી ”્નશે, પણુ મહારાજ ! જ્યારે ખી” અમને આપે ત્યારે અમારે ખેટકપ'થી બ્રાહ્મણોને મન એ કાંકરા; અમે મેળવીએ ત્યારે એ રત્નો ખરાં; ખબર છે પ્રશુ ! મહારાજ મૂલરાજદેવને એતરાદ દીશમાંથી થાહાણુ। ખોલાવવા પડજા--આંહી તળ ખેટકપ'થના કોઈ બાહાણે રાજનાં દાનને ચુંધ્યું પણુ નહિ એટલે; જમણું હાથ લાંબો ન થાય એવે। એ અમારે વારસો આજ દિવસ તે। સુધી સચવાયે। છે તે સાચવી રાખીએ તો ધણું. આ રત્નો પણુ કોઈ જભસુંવાળા ઓતરાપ'થતા વિદ્દાન બાહ્મણુને આપો ! પ્રજુ ! ખેટકપ'યી દાન લેતે .. નેથી, કે દાન દેતો નથી; એ લડી જાણુ, મરી ન્નણે, કામ ફરી

'નળણે; વિદ્યાને વયો હોય તો વિદ્યા વાપરી જણે. દાનબાનમાં એ કાંઈ સમજે નદિ. મહારા?! એ કામ એતરાખ'ડવાળાનું ! અજુનભટ્ટે દે મે 'હાથજોડી રતો દામોદરતે. ચરણુ પાછાં મૂકી દીધાં. “ આંહીથી તે પછી કેઈ સળકયું નથી નાં ?'

'સળકે--સળકે તો ખર્‌ા નાં? પણુ ઉમષ્ષ્યાં પાટણુ સામે જુદ્ધ માંડવું પોસાય તેમ નથી એટલે બધું શાંત થઈ જાશે; તમે મા રેવાંની પરિક્રેમણા કરે છો તો પરિક્રેમણા કરતાં કરતાં એક કામ ન કરા? ભલે આ રત્નો આંહી' રલાંઃ હું તમારી વતી ભગવાન સોમનાથને ચરણે ધરીશ. '

“શું કામ હતું પ્રભુ?”

“ હેઠયરાજે મ'દિરે બાંધવાની કેવીક સામગ્રી ભેગી કરી છે--ને કૈવેો।ક ઉત્સા8 છે, કણ દેવને, આ બાજુ ધસી આ' વવાનો--એને। પત્તા મેળવી લેવે। છે ભટ્ટર1૦૪ ! બાકી કુલચ_'દ્રજના મરણુનેો જેવો તમને તેવો મને પણુ ધા લાગ્યો છે; પણુ તમારી સામે ત્યાં જે ઉભે! હતો તે સેનાપતિ ઝુલચદ ન હતો; એ તો કેઈ દેવાંશી પુસ્ષ હતે. અમે સેનાપતિને હષ્યુવા ગયા--ને ભેગાભેગે। ખીજ્ને પણુ ગયે।. આપણે સો એકને હુવા માગીએ છીએ ને એકને નમવા માગીએ છીએ. પણુ એમ ખબતતું નથી ને બનવાનું તથી. ભગવાન રામચ“ જેવાએ પણુ રાક્ષસ રાવણુને હણુતાં, વિદ્દાન રાવણુતે પણુ ન હણી કાઢયો ? આ અમારિ પ*થના--અમારા સાંતૂ જેવા જુવાને!--૧ળી નવી રાજનીતિ ઘડે ત્યારની વાત ત્યારે. કેમ સાંત ? '

“પ્રભુ! મારૂં ચિત્ત તે! ત્યાં રેવામાનાં આરસના પહાડો ન્નેવામાં પહોંચ્યું છે. હું નનફું ભટ્ટરાજ સાથે ?'

“ને આંહીં મહારાજ ભો1જરા%૪ની ફકનતકસભા આવી રહી છે એમાં તારા ખપ પડશે તેતું રું ? દેશદેશથી ૧દ્દાનો, વારાંગતાએ, વૈભવશાળીએ ને મહાત વિભૂતિઓ આવશે,'એ વખતે પાટણું પણુ આવવું પડશે નાં? તારે તો તારા દોસ્તો મિત્રે ખોલાવીને કોઈ નવે જ નાટચપ્રચોગ કરવાને છે. કાતિકને તો મહારાજ ભીમદેવ પાસે કચ્છમ'ડલમાં જવું પડશે. ભટ્ટ આવી ગયા એ પણુ ડીક થયું. એમના જવાથી કોઈને પત્તો પણુ નહિ લાગે કે એ હેહયની 'ખખર કાઢવા આવ્યા છે. કેમ ભટ્ટર%?'

“ હા, મારે શું? હૈ તો પરિક્રેમણુ ફરતે! જાઉ ને વાતો સાંભળતો આવું ! ”

અજાનતભટટ થોડીવાર પછી ગયે.

અજી નભટ્ટ ભાગ્યે જ પાંચપચાસ ડગલાં ગથે। હરે ત્યાં કા્તિકસ્વામી આવ્યે।. એના ચહેરા ઉપર કે।ઈ નવીન વાતની આગાહી દામે।દરે જેઈ. તે એની સામે ન્નેઈ રજો:

“પ્રભુ! અવ'તીનાથે ઉપાડી લીધું. સાંભળ્યુ” ? ચેડીરાજનું આહવાન ઉપાડી લીધુ. એટલે આખું નગર હીલેળે ચડયુ' છે. હેરડેર્થી મહારાજે શિલ્પીએને મોકલવા સ્થાનપુસ્ષરોને ફહેનરાવ્યું છે ! મત્રીશ્રર રોકતી ચિંતાને! પાર નથી તેમ દોડાદેોડીનેો પણુપાર નથી. ' દામોદરની આંખમાં આનંદની ને વિષાદની એવી ખે રેખાઓ એક સાથે પ્રગટતી સાંતૂએ જેઈ. કાતિ'ક પણુ એ જેઈ રલ્ોઃ “ પ્રભુ ! ' તેણે હાથ જેડાઃ ' હેહુયરાજે અવ'તીનાથને મ દિર્રચના માટે આહવાન મોકલ્યું છેઃ એમ કે “ એક જ મૂહૃતે બને નગરીમાં મંદિરનો પાયો નખાય. જેના મદિર ઉપર પહેલે! ફલશષ્વજ ચડે એ વિજયપત્ર મેળવે. અને એના મ'દિરમહોત્સવમાં ખીન્તે રાજવી ' આવે--છત્રચામર રહિત. ”' અવ'તીનાથે ટકોરાખંધ આહવાન ઉપાડી લીધું, સ'દેશવાઉકને કહ્યું: “ કહેજને હેહયરાજને કેઅવ'તી એમને સત્કારવા તૈયાર છે. બેધડી અમને પણુ એમની વિદ્યાવિને(દદ પ્રીતિનો આનંદ મળશે. અવ'તી માળ ચતુર મી સેનાથી જ યુદ્ધ કરી નમણું છે એવું કાંઈ નથી. હેહયરાજનું આહ્વાન અવ'તીને મખ્યુ' છે ને અવ'તીએ ઉપાડી લીધું છે. કહેજે એમને ! ” અવ'તીનાથના સદેશે લઇ ને સ'દેરાવાહક ઉપડવાની તેયારી કરતો હતો એ નજરોનજર નેઈ ને દં આંણી' આવ્યો. પણુ આ સમાચારે તમનેને આન'દ૬ તે વિષાદ ખતતે આપ્યાં એમ કૈમ ? પ્રભુ !'

“ કાર્તિક ! ધારાનો ષ્વ'સ તો હું હવે નજરે।નજર ન્નેઈ રહો છું. આપણે ધારાનગરી બહાર તે રાતે રલ્રા હતા તે યાદ કર. ત્યારે દશાનરાશિએ શી વાત કરી હતી તે સંભાર. કુલચ'૬ દ્રમ્મ માટે થઇ ને જીવનમરણુતો। ખેલ ખેલ્યા--તે પણુ સંબાર. મ'ત્રીશ્વર રોડકની આજતી વ્યાકુળતા પણુ સ'ભાર. અવ'તી પાસે દમ્મ નથી. ને દ્રમ્મ વિના વિદ્યા અને એતી મહત્તા સચવાય તેમ નથી. એતી મહત્તા એ તજે તો એને એવી લઘુતા પ્રાપ્ત થાય કે એથી લધુ પછી કાંઈ ન રહે. એ પોતાની મહત્તા તજ શકે તેમ નથી; એનાં સાધન દવે અધુરાં છે; એના રાજપુરુષો વિભક્ત છે; એટલે એ મહત્તા પણુ નતળવી શકે તેચ નથી; ધારાનો જ્વ'સ થશે--એ તે! જનણું ઠીક, પણુ મહારાજ ભોાજરાજ જશે, વિદ્યાસભા જશે કવિઓતી એક આખી સૃષ્ટિ મિ જરી, કનકસભા લુપ્નથશે--મને એ લાગી આવે છે.

ણુદેવે મો।કલેલું આહવાન એ તો એના સેન્યતો આગલી ની એક અંશ જ સમછ લેતે. ધારાને! ખ્વ'સ થશે--પષ્યુ મહારાજ ભોજરાજ જરો--એવે પુસ્ષ આજે ભારતભરમાં ' નથી; હવે આવવાના પણુ નથી.

પાટણુના વિકાસ માટે બીજે માગ નથી. ઉેઠુયરાજ બળવાન છે; મહારાજ ભોજરાજ અસ્વસ્થ છે; પાટણુ હજી દૂર પડયુ છે--એટલે પાટણુને એક બાજુ રાખી દઈ ને ચેદી સરવ સત્તાધીશ થઈ ન ખેસે એ પણુ વિચારવાનું છે. આમ નવા પ્રશ્ન-અને નવી પરિસ્થિતિ ઊભાં થાય છે, તારે મહારાજને કચ્છમ'ડલથી આ તરક લાવવા માટે જવું પડશે, કાતિક !' કાતિક કાંઈ જવાબ વાળે તે પહેલાં આયુષે પ્રવેશ

કચ: “ મહારાજ ! મ-ત્રોશ્વર રોઉક ને ઉદ્યાદિત્ય પરમાર આ બાજુ આવી રહ્યા છે !'

_-આ ખબાજુ?.. હા... ' દામોદર તેમને સન્માનવા ઊભે થયે.

થોડીવારમાં ઉદયાદિત્ય પરમાર ને રેોહક સ'ત્રીશ્ર બને આવ્યા. બતે કાંઈક ચિતામાં હતા. ગ'ભીર પણુ હતા. દામોદરને લાગ્યું કે અવ'તીમાં ઝડપી ફેરફાર થઈ રલે છે. જે ક્ષણની એ રાહ ન્નેતો હતો તે ક્ષણુ આવી પહોંચી છે.

“ સહેતા ! ' ઉદયાદિત્ય ખોલ્યો “ અમે આવ્યા છીએ પાટણુનું મન જણુવા. ખોલો, તમતે અવ'તીની સંસ્કારિતા ગમી છે? તમે આંહી ધણું થયાં છો, અમારા જ ખની રહ્યા છે; અવ'તી માટે તમને--”

“પ્રભુ! દામે(દરે હાથજેડીને વચ્ચે જ કહ્યું “ મતે ખીજ્ને «નમ મળે તો વિદ્યાસભાનો ભલે પ્રતિહાર તો પ્રતિહાર--પણુ હું જન્મ તે આ ક્ેત્રમાં જ યાચુ' !' દામોદરે જવાખ વાળ્યે!.

' પાટણુ અને અવ'તી--મળાને દેઠુય અતે કર્ણાટને 'હેફાવે એ તમારી રાજનીતિ હજી અવિચળ છે ઝે ? ચલિત શઈ છે? 3 કોઈ દિવસ એ રાજતીતિ હતી નહિ? કે એરમાય હતો ? ક અવ વ'તીના શાકને નમાવવામાં તમે સો એક થયા હતા ? સાચુ' ખોલજે. તમે સાંધિવિત્રહિક છે. અવ'તીતે તમારે આજે ખપ છે. ' “ મહારાજ ! આવી શ'કાનું કાંઈ કારણુ દશે. છે કાંઈ---કાંઈ બન્યું છે એવું મહારાજ ? ' હેડયરાજનું આહવાન છે; એ જ વખતે કેષ્માંટની સેના યાદવ સૈન્ય સાથે મળીને નમ'દા કિનારે આગળ વધવાના વાવડ પણુ આવે છે. આ સમાચારે અવ “તીની ફનકસભામાં આવતા અનેક પ'ડિતો વિમૃખ થઈને પાછા ફરવા માંડયા છે. અવ'તી કણું દેવનું આહવાન સ્વીકારે તો પાટણુ શું કરશે? લડશે કૈ તટસ્થ રહેશે ?ે અમને મદદ કરરે કે ચેરીને મદદ કરશે.? ' મ'ત્રીશ્વર રોહકે સપણ વાત કરી નાખી. “ પ્રજુ ! પાટણુની રાજનીતિ તો પહેલેથી જ અતિ સપણ છે, ' દામોદરે કહ્યું. “ એ લડતું નથી; લડવા માગતું નથી; એને લડવું પણુ નથી; અને એને લડવું પોસાય તેમ નથી; એને યૃદ્ધના વિજય જેઈ તો નથી; પણુ એને એનું પોતાનું એક વિશિષ્ઠ સ્થાન છે--એ ન્નળવવાનું છે. કણાટ અમારી મામે લાટમાં આવીને ધામા નાખે તો અમે એનું માથુ' ભાંગી નાખીએ; ચેદીરાજ અસનતે સતાવે તે! અમે * એના દાંત ખાટા કરી નાખીએ; બાકી કે।ણુ વિજય મેળવે છે ને કેણુ નથી મેળવવું એમાં અમને લેશ પણુ રમ નથી; અમતે કેઈઈ પરાજય આપી ન જય--એટલી જ અમારી રાજનીતિની સ્પણરેખા છે ! ' ર “ પણુ મહેતા ! તમે એક ને એક ખે કહી નાખોનં.' મત્રીશ્રર રોહક બોલ્યોઃ “ તમને શામાં રસ છે--એ નનણુ-વાતો અત્યારે અમને રસ નથી. હેડયરાજ આવશે---આવશે શું? આવી રહ્યો છે--તમે અમને મદદ કરશે! કે એને ? અમારે એ ન્નણુવામાં રસ છે. '

' અમે તો પ્રભુ ! અવ'તીની સાથે ન હોઈ એ, તો જ સામે હોઈએ! દામોદરનતી વાણી એટલી સદિગ્વ હતી કૈ એમાંથી કાંઈ અર્થ નીકળે તેમ ન હતો.

“ એટલે તમે--કરશે। ચું? મહારાજ ભીમદેવ અમને

દદ કરશે કે હૈદયરાજ કણ દેવને ? એ વાત સ્પજ કરેને. ' ઉદયાદિત્ય બોલ્યે.

“પ્રભુ! દં એમ કહું કે પાટણુ તમને જ મદદ કરશે તો મે સાંધિવિમ્રહિકના પદને અતિકમ કયૌ ગણાય; તમને મદદ નહિ કરે એમ કહું તો અસત્ય કહેવાય; કું દેવને મદદ કરશે એમ કહું તા તમને ખોદી રીતે ભયભીત કર્યા મનાય; “ જ? કાઢી નાખીને, “ તમને મદદ કરે ' એમ ખોલું તો એવું સ'દ્ગ્ધિ વાકય સાંધિવિત્રહિક માટે દોષરૂપ થાય; અસ્પજ ભાષા, એ સતને સાંધિવિત્રહિકપદે કોઈ દિવસ રૂચી નથી. હું તો જે જાણું તે કહી છૂટ. '

દામોદરતી વાણીમાંથી એક પણુ સપણ અથ પકડવે મુશ્કેલ હતો; બતે રાજપુસ્પો। એમાંથી અય પકડવા મથી રલ્રા.

“ અરે ! પણુ મહેતા ! તમે આટલું ખોલ્યા--ને હજી કાંઈ જ ન બોલ્યા-- ઉદ્યાદિત્યે કશુ.

“ એનું કારેણુ છે પ્રજુ ! હં જેટલું ન્નણું છું એટલું જ ખોલવા માચુ હ્યુ. અવ'તીમાં મને એક પ્રકારની જે અવિચલ શ્રદ્ધા છે, એ મને અટકાવે છે--તમતે અસત્ય કહેતાં. ચેદીતી રાજસભામાં તો મે કચારનું કહી નાપ્યુ' હેત કેજગા, પાટણુ તમારી મદદે છે ! આંઠી' હું અસત્ય નહિ મેણું; સત્ય કડું, પણુ બ્યર્થ ભય નહિ ફેલાવું; પ્રીતિવાકય કેહીને છેતરું નહિ, કે છેતરવા માટે પ્રીતિવાકય ખોલું નદિ; એેટલે આંહી હું ચું ખોલું ? '

“આટલું જ બોલેો--' મહારાજ ઉદ્યાદ્ત્મિ કહં: “ તમે અમારી સાથે કે ચેદીરાજ સાથે ?:તમે કોની સાથે ? '

' મહારાજ ! એમ પૃછે। કે અમે કોની સાથે નહિ ?'

' આ એમ પૂછ્યુ, મહેતા ! તમે પણુ અત્યારે ધરણ ટાણે સાપ કાઢયો છે--લ્યો એમ પૂછયું ભાઇ, કે તમે કની સાથે નહિ? ' મ'ત્રીશ્રર આકળે! થઈ ગયે.

દામોદરે તેની સામે જેઈ ને બે હાય જેડ યાઃ ' મ-ત્રીરાજ! મે એ જ કહ્યું હતું. અમે ને તમારી સાથે ન જેઈ એ, તે જ તમારી સામે હે એ !'

“ અરે, પણુ ત્યારે તમને ખોલતાં શ્ું ધા વાગે છે, મહેતા કે અમે અવ તી સાથે છીએ; અતે ચેદી સાથે નથી. ગેટલું વેણુ સાચવારીને કાઢેને !' સુરાદિત્ય સેનાપતિ પાછળથી ચ્રાવીને વાતમાં ભળ્યો હતે! તે હવે રહી શકયો નહિ. એને ગજસેના લાઈ ને કઈ બાજુ જવું એ નિધુંય કરવામાં દામોદરનતીભમ'કર દ્રિઅદઃ ભાષા અકળાવી દેતી લાગી. કુલય'દ્રના મૃત્મુથી એના ઉપષરતી જવાબદારી વધી €તી. સમય થેડે। હતા--ને પાટયુની રાજતીતિ હજી સપણ ન હતી.

“શેનાપતિજી ! અવ'તીનું ગજદળ શ્ું પાટણે જેયું નથી કે એ બીજ ત્રીજ વાત કરે? સારાથી અવવીનું સામથ્મય કફમાં અજધયું છે કે : પાટણુતે હાથે કરીતે-- . હોળીનું તાળિયેર બનાવું ? હું પણુ સમ : છું કે અવતરીઆનું છે. ને પાટણુનું શ્રેય તો અવ “તીની ઓળખાણુમાં રહ્યું છેઃ ચેદીની એળખાણુમાં નહિ, નહિ, ને નકિ--બસ ?'

“ બસ, બસ,' સુરાદિય ડોલી ઉઠયો, પણુ દામે।દરે ખરી રીતે કાંઈ પણુ ક્કું' ન હતું.

“ પણુ ત્યારે તમે અમારી પડખે છે નાં? પાટણુ અમારી પડખે છે નાં ? ' ઉદદયાદિત્યે દામોદર પાસેથી સ્પ૪ વચન લેવા પ્રયત્ન કવો.

દામેો।દરે મીટ્ટા હાસ્યથી જવાબ વાળ્યે!ઃ “ પ્રભુ ! પાટણ અજ્યારે ને હમેશાં અવ'તીને પડખે નથી તો કચાં છે ? કાતિક સ્તરમી આજે જ ઉપડે છે મહારાજ ફચ્છમ'ડલમાંથી આવી ગયા છે. એટલે હવે અ તરક આવી ચડે. વિમલ દૃ'ડનાયક આવે. પૃણુપાલજી છે. સત્પરાજને ખોલાવો. એમ થાય તો નમહાનો આ કાંઠો હેઠય જેવા ન પામે. ખીજાં શું?”

“ ત્યારે પાટણુ અવ'તૌની પડખે છે નાં ? ' ઉદયાદિત્યે ફરી ખાત્રી કરવા એ જ રાખ્દો કલા.

“પ્રભુ! પાટણુ તો અવ'તીની પડખે જ છે; એ સો જાણે છે. એનું એ સાખપાડોાર; એ એનાથી શી રીતે દૂર હોઈ રાકે ?'

થોડીવાર પછી ત્રણે રાજપુસુષે। દામાદરની વૉતમાંથી ચું સાર ખે'ચવે એની ભાંજગડ કરતા ર1જદરબારમાં પહોંગ્યા તો ભાં કુમાર જયસિંહ એમની રાઇ જેતા ઊભો દતે!ઃ “ ફર્માટ આવે છે સુસદ્ત્યિ '' તે ગભરાયલા અવાજે બોલ્યો.

“જમ શા ઉપરથી કહો છે મહારાજ ! ' થેલી મતોસા આળ છે--કણોટરાજનો સરેશે લ ને; સાથે એક પ'ણ્િયિ?છે ! મહારાજ પામે એ ઉભાં !?ઉદ્યાદિત્યે ભગવાન કાલકાલેશ્વરની પ્વન્ન સામે નેયું. તેણું બએેઠાથ જેડીને હવામાં ફરફરતી ષ્વજને પ્રણામ કર્યાઃ મહારાજ ભોજરાજની પાસે આવેલ કર્ણાટનો સ દેશે સાંભ-. ળવા તેએ અધીર પગલે અંદર દોડયા,

એ વખતે દામોદર કાતિકસ્વામીના પ્રશ્નનો જવાબ આપી રલો હતોઃ “ આપણે એની પડખે છીએ એમ આપણે કહું, હવે વચનભ'ગ કૈમ થાય? એ તારી રાકા છે નાં? પણુ “ પાટણુ અવ'તીની પડખે છે નાં ?' એમ ઉદયાદ્ત્યિ પૂછી રલ્યા લતા. પાટણુ અવ'તીની પડખે રહેરો--કે નહિ રહે--એ પ્રશ્ન ન લતો. અવ'તીની પડખે પાટણુ છે કૈ નહિ એ પ્રશ્ન હતે. અને આ નાને। સાંતૂ પણુ જણે છે કૈ પાટણ તો અવ તીની પડખે--લગેોલગ જ છે. પાટણુ અવ'તીથી કયાં દૂર છે? મે પણુ એટલું જ કહુ' છે. પાટઢણુ અવ'તીની પડખે છે. '

' પણ પ્રભુ! આ તો...”

“ વિશ્વાસઘાત થાય એમ તારે કહેવું છે નાં! ગાંડા ! જ્યારે જ્વનમરણને પ્રશ્નો ઊભા થયા હેય ત્યારે કોઈ અસત્ય એ અસત્ય નથી. પાટણુ માટે આ જવતમરણુનો પ્રશ્ન છે. અવ'તી આ પરિસ્થિતિમાંથી પણુ નને સાંગોપાંગ પાર્‌ ઉતરી જશે--તો પછી પાટણું નાહી નાખવું રચું. પછી તો એ પષુ અવ'તીના સામ તચક્રમાં જ હેય. જીવન ટકાવવા માટે મનુષ્ય જે પ્રમત્ત કરે એવા કેઈ પ્રયત્નને પાપને! પડછાયો! લાગતે। નથી ન ! મહારાજને કહેજે કે એક ક્ષણુનો પણુ હવે વિલ'બ ન કરે, કણુંદૅવ આવી રલો છે. આપણે એની સાથોસાથ ઊભા રહેવાનું છે. એનો પણુ અવ'તીમાં એટલે બધો પગદ'ડે. પેસવા દેવે! નથી ક, એ પાછે આપણને પખુ મ્યાઉં કરે ! ?