બેરખો

“અ!જ મતે એક નવીન જ વિષય સાંભરે છે. ખેરેખેો. આપણુ।માં ધણાને એ પશુ છે, પક્ષી છે, કે કોઈ વસતુ છે એનું કદાચ ધ્યાન નહિ હેય. ગુજરાતી નેડણીકોષ [આદત્તિ ત્રોછ: ૧૯૩૭] માં રૂદ્રક્ષતા મોટા મણુકાની માળા એવે! એનો અથ' આપ્યો છે. એમાં મો।ઢા મણુકા હોય છે, પણુ એ માળા નથી. માળા વિષેને। ખ્યાલ એવે છે કે એમાં સામાન્ય રીતે એકસોઆઠ મણુકા હેય. ખેરખામાં તેર મણુકા સાધારણુ રીતે આવે છે. વળી આપણા ગૃઢ ગણાતા નવના આંકના મેળમાં અઢાર સત્તાવીમ એમ મણુકા પણુ હેય છે. પણુ એ સ'ખ્યાનુ' આંહીં કાંઈ મહત્ત્ત નથી. આંહોં તો ખેરખા વિષે એક જુદા ૬ણિબિ'દુથી જ વિચાર કરવાતે। છે.

આજે એક પ્રશ્ન થાય છે કે આ ખેરખે। ગુમાવીને આપણે કાંઈ ગુમાવ્યું છે કૈ મેળવ્યું છે! તિવૃત્તિપરાવણુ જવન, જે ધીમે ધીમે આળસુ વાતોડિયા જીવનમાં પાર્‌ખુમતું હતું, તેમાં આ ખેરખેોા નઈ ને ઘણાતે એ પ્રત્યે ક્યા થઈ હશે, અને તેથી બેરખે। ફે» રવામાં ઉદ્ધાર નનેયો હશે, અને આજે તો હવે એ બેરખા વિષે ખોલવું એ પણુ લગભગ અધ્હ્ાણ્ય ગણાય તેવું છે, પમુ આ ખેરખાતે તજીતે આપણે કાંઈ મેળવ્યું છે કે જીવનમાંથી કાંઈ ગુમાવ્યું છે એ વિષે ખે ક્ષણુ શાંતિથી વિચાર કરવે। ધટે છે.માણુસનું મન શાંતિ મેળવવા ઈચ્છે છે. એ મળી શક્રે તેવે પદાર્થ નથી. એ શાંતિ એટલે આળસુ નિભ્ત્તિમય, પડયું પાથયું', બ્યાજખાોરી ઉપર કે સમહ ઉપર જનવનારૂં જીવન એમ નહિ; પરતુ પ્રયત્નોમાં નિષ્ફળતા પણુ મળે; આ વિચિત્ર સ'સારમાં વિશ્વાસધાત, દમાખેોરી અન્યાય એમને પણુ સ્થાન હોય; વ્યવહ્ારવટુ માણુસે। તાત્કાલિક વિજય પણુ મેળવે; પવિત્ર ભાવનાએ। છતાં ગેરસમજણુ પણુ જન્મે; અતે જેમ કુદરતમાં તોફાનોને, રોગચાળાને અને અકસ્માતોને સ્થાન છે, તેમ સ'સારચક્રમાં પણુ અનેક વિષમતાએ। તે સ્થાન છે, અતે એ વિષમતાખએા વડે જ માણુસની કસોટી થઈ શકે-સ'સારચક્ર વિષે આવો શાંત ખ્યાલ મેળવી લઇ, પોતાના પ્રાપ્ત કત્તવ્યમાં તલ્લ્ષીનતા કેળભ્યે જવામાં જ છેવટનુ' શ્રેય સહ્યું છે એવી શ્રદ્દા રાખવી--શાંતિતો સાચો અથ એ છે. પણુ આવી શાંતિ પોતાના મનમાં સ્થાપવા માટે માણુસે પહેલાં તો માનસિક વ્યાયામ કરવાને હોય છે. આ માનસિક વ્યાયામ માટેનું આપષુને પરંપરાથી મળેલું એક સાધન એ આ '“ ખેરખે।.”

આ ખેરખામાં તેર મણુકા છે એ બહું સૂચક વસ્તુ છે. નાનકડા વિદાર્થીને, કુશળ શિક્ષક જ્યારે શ્લોક ગોાખાવે છે, ત્યારે આખુ વાકય એને ભારે પડી નય માટે રાખ્દો છુટ્ટા પાડે છે; અને રાખ્દો પણુ ભારે લાગે તો અક્તર અક્ષર દ્દારા શબ્દનું પણુ પૃથફૂકરણુ કરે છે. એવી રીતે એ નાતકડે। 1તેવરાથી| આખે શ્મે।ક ગ્રહષ્યુ કરે છે, એતે અય સમળનતાં એતે રસ પડે છે. અતે એ રસના ચવિષ્ત ચર્વણુ વડે એ શ્શેક એના જીવનનુ' નિયામક બળ પણુ બતી છે. “ ખેરખા' પણુ માષ્યસતી ભૃત્તિને થોડીવાર શાંત અને સ્થિર કરવાનુ એક પ્રકારનું સાધન છે. એ નાતકડુ' સાધન છે એટલે તરત હાથે ચડી ન્નય છે. આખા મોંચીતે બેસીએ એટલે સમવ હમેશાં લાંખે ચતે। લાગે છે. પણુ બેરખામાં તો તેર જ મણુકા ર એટલે એને! મેર-છેવટનો મષુકો - આવતાં વાર્‌ લાગતી નથી. એથી માણુસ થોડીવારનીશાંત *ૃત્તિની કેળવષ્નોને। પાયે। નાખી શકે છે. માણુસની ચ'ચળ જ*ત્તિના ઘણુ। ઊંડા અભ્યાસમાંથી આ ખેરખાતી યોજના યઈ છે. માણુસને પાષાણુ યુગમાંથી જેમ લેોહ્યુગમાં આવતાં ધણુ। ધણુ! અનુભવેોતી' આપ લે કરવી પડી હશે, તેમ આ “ખેરખા 'નુ' સાધન શેધનારે પણુ ધણી ધણી રીતે પોતાની જૃત્તિઆનો અભ્યાસ કયો ઇરશે. આપણુને જે વરતુનું આજે મહત્ત્વ રહ્યું નથી, એવી ઘટી કે ગાર્ડું પણુ, શેધતાં શોધતાં માણુસ'નતની તો કસોટી થઈ હશે.

ખરી.રીતે માણુસ માટે સોથી વધુમાં વધુ રસિક વિષય માણુસ પોતે જ છે; જે માણુસ, માણુસ વિષે કાંઇક પણુ નનણુવા મથે છે, તે પોતા વિષે જ જાણુવા મથે છે. એ રીતે ગણા તો માણુમની જત્તિને થોડી પળની શાંતિને રસ્તે વાળનાર આ “ખેરખો' એ નેવી તેવી શૈધ નથી.

એક વાકય છે કે, કોઇ પણુ માણુસ એની કૃતિ કરતાં વધારે મહાન હોતો નથી. એ વાકયમાં જવનનું અત્ય'ત કરૂણુ પણુ ગુપ્ત રૃદસ્ય સુંપાયુ' છે. પોતે નિબળ બને એમ કે પણુ માનવ ઇચ્છતો નથી. નાનામાં નાનુ છે'કરૂં પણુ પોતે સમર્થ ખને એમ ઇચ્છે છે. પરતુ જિવાતું જવન એટલી બધી સ'કુલ જૃત્તિઓનું ધષ'ખુસ્થાન છે, % માણસ દેષ કરે, ભૂલ કરે, ગુનો કરે ક નિર્બળતા બતાવે, તો રષુસ'પ્રામમાં યુદ્ધે ચઢેલા યોદ્ધાને, જેમ આપણે ૧જરે। ધાવ ઝીલીને પાછે ફરતો જેઇએ અને એના પ્રત્યે પ્રેમ, સહાનુભૂતિ અને એતી ટકર ઝીલી રાખવાની શક્તિ પ્રત્યે આન'૬ દશોવીએ, તેવી જ રીતે જવનસ'મ્રામમાં હારેલા હરેક યોદહ્ધાને માટે પષ્યુ પ્રેમ, સહાનૃભૃતિ અને આનદ દર્શાતવાં ઘટે. જિવાતું જવન--એ આપણે માતીઝે છીએ તેમ સીધું, સાદ્‌', શાંત, રેખાજવન હોતું નથી. હોઇ રકે પણુ નહિ. કેઇનુ' હોય નહિ. મે।થઢા મઢાત્માથો માંડીને મુડદાલ સુધી હરેકનું જિવાતું જવન એ અનેક પ્રકારની જૃત્તિઓતા, સમજી શકાય તેવાં ને ન સમજ શકાય તેવાં, અકલ્પ્ય અને અગમ્ય સંઘષયુખળોાની રણુભૂમિ છે. એ રષુભૂમિ વિષે ન્યાં યેહ પોતે જ ખહુ એણછું જણે છે ત્યાં પ્રેક્ષક તો શું નનણુ ? એવી રણુભૂમિ વિષે કાંઇ પણુ ન ખોલવામાં ઓચિત્ય ૨હ્યું' છે. પર'તુ કાંછક બોલવામાં જીવનના મૂળભુત સિદ્ધાંતોના અભ્યાસને! પ્રયત્ન છે. આવો પ્રયત્ત કરીએ તો એક વરતુ આપણુતે ૬શ્િગાચર ચશે કે જુદા જુદા પ્રકારની ૬ૃત્તિઓ દરેક વ્યક્તિને વળગેલી જ છે. એમાંની કટલીક એતા જન્મ પછી જન્મી હશે; તો કેટલીક માટે સામાજિક પરિસ્થિતિ જવાબદાર હશે; કોક વારસામાં પષ્યુ આવી «શે; કોઇકને માટે શિક્ષિણુ જ કારથુઃ રૂપ હરો. એમાંતી કઝ કેવી રીતે આવી છે એ તો માતસશાસનેો અથવા શુદ્ધ પરિભાષા વાપરીમે તો ચિત્તશાસ્રતેો એક રસિક વિષય છે. જે જત્તિએ એના જન્મ્યા પછી જન્મી છે એને માટે એ સમાજને જવાબદાર છે ને સમાજ એતે જવાબદાર છે. જે જૃત્તિઆ એના જન્મ પશેલાં જન્મી છે એને માટે એ પોતે પોતાની ન્નતને જવામદાર છે. એ જવાબદારોનું સ્ક્ષમત્ત એટલું બધું શાઆ્રીવ અને છતાં આંતનિશ્ત નેવું જષ્યાય છે કે વિદાનો હજી એ વિષે એકમત થઇ શકષા નથી. પરતુ આ ઉત્તિખાનાં ચણુતર અને ઘડતરનો જે સમય---તે ક્મય, ને શિક્ષણ અને સ'સ્કારના ક્ષેત્રોમાં અવ્યવસ્થિત રીતે વહેચાયેક્ઞે હોય, તો જવનની ધ્રણીખરો નિબંળતાનાં બીજ પમ આ સમય દરમ્યાન જ મળી રહે છે. સામાજિક રચના, બ્યક્તિતા વિકાસ પ્રત્યે ને ખેદરકારી બતાવે, તો એ બેદરકારીનુ' પરિણામ એણે સહન કરવું રહ્યું અન આપણુ થાડે રાજક્દારી કટાક્ષ વાપરીએ તો કહી શકાય કે એને પ-્ણ્‌મે જ કડેવાતા મહાન પુસુષાતી બનેલી નાની ટોળ#ી સામે, નાના પુસુષાની બનલી મહાત પ્રશ્નએ સતત લડવું રહયું. કારણુ કે ખહુમતવાટદી ગણાતું રાજત'ત્ર એ પણુ છેવટે એક ટોળકી તત્ર જ થઈ રકે છે પષ્યુ આહા એ વસ્તુનું  વગ્ચે બ્યક્તિના માનસમાં સતત યુદ્ધ ગાલ્યા જ કરતું હેય છે. એ બબ્ને એક જ બ્યક્તિમાં વસ છે. એમ પણુ કહી શકાય કે દરેકનુ' વ્યક્તિત્વ નક્કી કરનાર તર્વો જ આખા છે. પણુ એ શી રીતે આવ્યાં ને શા સાટે આવ્યાં એ અનિશ્વયાત્મક વસ્તુ છે. ર વધુ અભ્યાસ પહેલા પ્રશ્ન વિષે કરવો! જરૂરી છે. જે ૬ૃત્તિઓ માણુસના જન્મ પહેલ્લાં જન્મી છે એ એતી પોતાની મિલકત છે. એના વિષે એ ધારે તો કાંઇક કરી શકે. ખરું કરવાનું પણુ ત્યાં જ છે. જે જત્તિઆ માણુસને વળગેલી છે તેનાથી તદ્ત અનભિત્ત એવો જડસુ માણુસ તો કોઇક જ હેય છે, પણુ જે ૬ૃત્તિઓ એને વળગેલી છે--એને શા રીતે વાળવી--અથવા તો એમતે શી રીતે બીજ દિશામાં કામ કરતી કરવી--એ એટલે તો મેટે ચિત્તશાસ્તરતો પ્રશ્ન છે કે આના વિષે માણુસોની સમક્ષ, જેમ રેગીઓની સમક્ષ ધરગયુ ઉપાયે। મૂકવામાં આવે છે તેમ, સાદા ઉપાયે! મૂકવાની હવે જરૂર છે. આપણે ઉપદેશ જેતો નથી; ત્રિચારજવનને ક્રિયામાં ઉતારવાને। ૨।જમાગ શેધવે। છે. એ રાજમાગ યોજનારાએ જે ચિત્તશાસ્રતા સાચા અભ્યાસી હશે તો સે'કડે।, હજરે। ને લાખો જુવાનોને જીવનનું દર્શન આપી જરે. અગકમરત જેવો જ સતતી કસરતને એક વિષય 'છે. આપણા રિક્ષખુનતું એ સોથી મહત્ત્વનું અગ છે. મન ધડના માટેનો ખોરાક, એના બુદાજુદા પદાથૌનું પૃથકકરણુ, શારીરિક વિકાસ, યોગશાઅ, પ્રાણાયમ, પ્રાથના, શ્રમ, સ'ધજવન, ને વ'શવિજ્ઞાન, એ શઘધળાં અગઉપાગોનું સૂષ્મ અવલોકન કરી એમાંથી, હમેશના જીવનમાં ઉપયોગી એવાં અનુભવી સત્યો! તારવીને મૂકવાનો પ્રયત્ન થવો જરૂરી છે. જે કોઈ આ કામ કરશે તેશુ તરુ પ્રક્નને ધડવાનેો મહાન ધમ પાળ્યો કહેવાશે. રબ્યાક્તમત રીતે માષુસ પોતાને મળેલી જૃત્તિઆના અભ્યાસ કરી શકે અને એમાંથી રાંત રીતે, ' અત્ય'ત ધીરજથા, પાતાનેો માગ ધડી શકે. કોઇકે એમ રિખામષુ આપી હતી કે ગુરસો આવે ત્યારે દસ ગણુવા. એણુ :માષુસતા ઉસ્‍્કેરાયલી નસોને શી રીતે ખીજે રસ્તે લઈ જવાય એના વ્યવહારું માગ બતાવ્યો હતો. માગુસના જીવનન, અત્વ'ત આવેશથી, અક ભય'કર્‌“ખડક ઉપરથી ફેકી દે તેમ ફે દેનાર, એને વારસામાં મળેલી સોથી 'બ્ળવાન હતિ, પ્રેમની જૃત્તિ-એ વિષે પણુ આપણુ અભ્યાસ એવે। જ નિબળ છે. ઉપદેશ ને ધર્મ સિવાય બીજાં કાંઈ જ જીતનદશનાત્મક સાહિત્ય જ આપણી પાસે નથી. ૬ૃત્તિઓને પણુ અભ્યાસ કરવામાં આવે તો એમાંથી જવનસામથ્વ' શી રીતે નજળળવી શકાય એને કાંઇ ને કાંઈ માગ મળેઃ એક વસ્તુ છે કે, જેમ શરીરને ધડવા માટે શરીરને કસવું જરૂરી છે, તેમ મનને ઘડવા માટે મતને ૪૪ કસવું જરૂરી છે, અને માણુસ પોતેજ એ કળી શકે. બીશ્નનો અનુભવ તે! જરૂરી શ્યવહારું સત્યો જ આપી શકે. એવું થાય તે।જ વિચાર અને ક્રિયા વચ્ચેનું અતર ધટે. આ અતર જેટલું એણછું તેટલો માણુસ વધારે 'બળવાન. આપણી જૃત્તિ અભ્યાસીની હેત ત્તો ચિત્તશાસ્મના [નયમોને કથારના પ્ર'નમાં વહેતા મૂકયા હોત કે જેથી, જે કોઇ માણુસ પોતાની વૃત્તિઓ સાથે યુદ્ધમાં હોય, એને બીજાં કાંઈ નહિ તો ઘરગથ્થુ ઓષધ તો મળી રહે. આ વિષયને સાદી ભાષામાં મૂકવાનો જોઈ પ્રયત્ન થયે! નથી. હવે એ સમય આવ્યે છે કે જ્યારે રેડિયોાની માફક જુવાત માષુસે। મન શિષે પણુ કાંઈક 'નણુતા થાય અને યુનિવસિટીમાં ખેઠેલાએએ પણુ પિચારવાને પ્રશ્ન ઊબ્રે થશે કે કૈતળ પરીક્ષા અને ગોખણુપટ્ટી એ જીવનચરિત્રતે નિબ'ળ બનાવનાર વસ્તુએ। તો નથી નાં?

આ દણિએ વિચારતાં ખેરખો એ શ૨દ્દો માટે જ નહિ, જવાને માટે પણુ એક આવશ્યક વરતુ બતી જવી જોઇએ. જીવનમાં ધણી વસ્તુએ એવી પણુ હય છે કે ને સમજ્યે વગર્‌ સમન્યે ક્રાર્મા મૂકવાની શરૂઆત કરે તો જ સમય જતાં એનું રહસ્ય મળે. કુદરતી કેમ પષુ એ જ લાગે છે. વાકવ બોલનાર શિશુ એનું વ્યાકરષ્રૂપ પહેલાં હાથ કરવા પ્રયત્ન કરે તો એ કેઈ દિવસ ભાષા શિખે જ નહિ. આ બેરખા વિષે પષુ એવું જ છે. થાડી થોડી શાંતિની પળેના અભ્યાસથી ચિત્ત કેટલું શાંત યાય છે એ જણુવા માટે પહેલાં આમાત્ર તેર જ મણુકાથી શરૂઆત કરવી જોઇએ. ત્યારપછી અઢાર સત્તાવીશ કે એકસો આઠ મણુકા તરફ જવુ',. આપણી પોતાની ત'દરસ્તીમાં આપણું મનતો કાંઈ હિસાબ જ ગણુતા નથી. એ હિસાબ રાખતા હોઇએ, તો દરેક માણુસ પોતે, આજ કેટલો પળ તદન શાંત રહી શકષો એને ખ્યાલ કરે જ.

જીવનમાં આવનારા મહાન પ્રસ'ગો માટે પણુ માનસિક વ્યાયામ હે।1વો જરૂરી છે; એ વિતા માણુસ ખરેખરી કસોટીની પળ ”ળળવી શકે રાહે. આપણે કષારે સમજશું કે આપણાં કેટલાંક સાદાં સાધને અને સત્યો આપણે ફરી વસાવ્યે જ છૂટકે। છે ? ખેરખે। એવું જ એકસાધત છે. એ નિબળનું અમોધ શસ્ર જઃ નથી, સબળને સામર્ય્ય આપનાર સાધન પષ્યુ છે; હરેક જુવાન માણુસ પણુ એતે, પોતાના માનતિકશાંતિના સાધન લેખે, નિત્યજવનમાં ઉપયોગ કરે તો એમાંથી “એને ધણું મળી રહેશે એ તિઃ સશય છે.