ર'ગભાંમનુ' સજન

રેગભૂમિને ધાર્મિક ગહનતામાંથી ઉત્પ્ત થયેલી કહી શકાય. નિત્યકજવનના સામાન્ય કાયકમમાંથી માણુસ ઘડીભર પોતાની ન્નતને ઊંચે લાવવા પ્રયત્ન કરે-પ્રાર્થનાદારા, ધામિકવિધિઓદ્દારા, ભજને।&ારા-અને એ રીતે પોતાને, પોતાના પાડેશીઓને, જીવત સૃષ્ટિને, નવા દ૬ણ્િબિ'દુથી નનેવાનો પ્રયત્ન કરે, એમાં રગભૂમિનું બીજ રહ્યું છે એમ કહી શકાય.

સુધારાએ, ઉદ્યોગવાદે, પ્રગતિવાદે, માનવ લાગણીએ। ઉપર અને ભાવનાઓ ઉપર તેમ જ માતવસ્વભાતની મરત્તવવાકાંક્વાએ ઉપર્‌ અમુક પ્રકારની મર્યાદાઓ મૃકી છે, અને આ પ્રમાણે નિત્યજવનના ધૉધાટને લીધે અતૃપ્ત રહેલી લાગણીએ।નતી અને ભાવનાઓની જરરિયાતોને માતવ સમક્ષ રજી કરવી એ ર'ગભૂમિનું એક કત્તવ્ય થઇ પડયુ છે.

આ હેતુથી દરેક પકારતી સસ્ફૃતિએ ભૂતકાળમાં પે।તપોતાને અનુકૂળ આન'દપ્રમોદને પ્રબંધ કર્યો હતો. ગુપ્ત સમયમાં થતા ' સમાન”ની પેડ, જનતાની સમક્ષ કોઈ એવું દશ્ય રજુ કરવામાં આવતું % ને માણુસના અતરની ઊંડામાં ઊંડ ખેડેલી ૬ત્તિ માટે જરરી હોય, અને છતાં જે કેઈ કાર્‌ણુથી વ્યકત થતું ન હેય અથવા નનું અસ્તિત્વ ભાન પુર્વકના પ્રયત્નથી અણુશ્નણુ હૈય. જેટલું માણુસનુ' અનુભવનું વૈવિષ્ય તેટલું “| વેવિષ્ય આ આન'દદર્શનમાં પણુ હેય. ર1*ગલાં ધેટાં ને કૃક્ફટતી લડાઈથી માંડીને સુંદરમાં સુંદર રગમડપનીઆયોજના સુધી એનું કાર્યક્ષેત્ર હોય; ભવાઈઓએથી માંડીને મૌત ની ગભ્નતતમ વાણી સુધી એ ફેલાયલું હોય; મદારી, ભાંડ, ભવૈયા, બહુરૂપી ને બહુચરાજછના ભકતોથી માંડીને કાલીદાસ ને ભવભૂતિની સર્વૌત્તમ કૃતિએ સુધી એની ભૂમિકા હેય.

જવનસમ્રામ જેમ નેમ સકલ થતો ગયો અતે રગભૂમિઓનું સ'ચાલન વ્યાપારી ક્ષેત્રનું એક આકર્ષણુ થઈ પડયું તેમ તેમ, ભાવનાએ। અને વિચારે! કરતાં સ્થુલ લાગણીઓ ના પ્રદર્શનને લીધે થતી પૈસા આરીતી ભીડ વધુ ને વધુ મહત્તત મેળતી ગઈ. આ ભીડને લીધે રશિયાના સજ કેએ પોતાને! નવો જ ચીલે। પાડગે। ને નવી ર'ગભૂમિ રચના કરી. આપણે યાં પણુ નવી રંગભૂમિ સર”નવ્યા વિના ખાનને %ીઈ રસ્તો નથી. પણુ નવી ર'ગભૂમિ સર”ાવવી એટલે, અધુરા અભ્યાસને પરિણામે, ઘણા માનવાને દોરાય છે તેમ, માત્ર કાચા રચનાઓ, જેમને સમજ્યા વિના ₹ સાહિત્ય કૃતિઓ માનવામાં આવે છે, તેવી સાહિત્યકૃતિએ। રજુ કર્યા કરવી એવે અર્થ નથી. આ અભિપ્રાયને પુવ'્રહથી દૂષિત ગણુવા કેઈ કેઈ પ્રેરાય તો તેમની ખાત્રી માટે અત્યારતી નુતન રગભૃમિતા સજક માઇકેલ ચેખોવની વિચારસૃણિ સમજવી ડીક પડશે; એકલી ખુદ્દિ પ્રેરણા તિના પાંગળી છે. ન્યારે માત્ર લાગણી મારફત માનવહેદયતા ઊંડાણુને પહોંચવાનો પ્રયત્ન પુરતા નથી. લાગણી વિચારમાં અતે વિચાર ભાવના કે આદશમાં સુંદર રીતે ગુ'થાઇ જવાં જેઈ એ. ખુદ્ધિતી ખે પાળાની વચ્ચે વહેતી લાગણી એટલે કલાસર્જન એમ કાંઇક કહી શકાય, આપણે પણુ સાહિત્યકૃતિઓને એવી કસોટી ઉપર કસીને રજુ કરવી જેઈ એ.

ઉદાહરણુ તરીકે એક આધુનિક પ્રશ્ન લઈએ. મ્રામજવનને અને ગામડાંઓને નવેસરથી રચવાં હોય તો જેટલો ભાર ચરખા ઉપર મૂકવામાં આવે છે એનાથી લેશ પણુ ઓછે ભાર ર'ગભૂમિસજન ઉપર મૂકવામાં આવશે તો ગામડાંએ નહિ જ સરતતય. આન'દવિને(દદરા માતવ હદયમાં રહેલી કલુષિત %ત્તિએને જડમુળથી ઉખેડીનાખવી અને આવી બત્તિઓને ર'ગભ્મિદાર1 «હમેશાં થોડી થેાડી મૃગ્છો આપતાં આંપતાં-એક વખત એવે! આવે કૈ ન્યારે નીતિ અને સત્ય શેોધવાં ન પડે, પણુ અનીતિ અને અસત્ય શોધવાં પડે ગવી સમાજની સ્થિતિ થઈ જ્ય. આ વાત કાલ્પનિક લાગે છે ખરી, પણુ દુનિયામાં સઘળી જ મહાપરિવત્ત'નની ક્રિયાએ કાલ્પિનક હેય છે; માત્ર દગલબાજ તે ધાંધલ કાલ્પનિક નથી હોતાં. શાંત પરિવર્ત્તનની હરેક ક્યાનો પાયો પ્રથમ કલ્પના પર જ નિર્ભર હેય છે. તનની સધળા સંદરતાને જ્તખ્ટત કરવા માટે, હરેકે હરેક ક્રિયા તાલખબધષ્ધ અને મહાક્રિયાની સાથે મેળ લેતી હેવી જેધએ. ઉદાહરણ તરીકે, આપણા રાષ્ટ્રધડતરની મહાક્િયા અત્યારે ચાલી ૨હી છે. આપણાં સ'ગીત, સાહિત્ય, નાટક, સીનેમા, ર'ગભૂમિ, વ્યાયામ, સ્વદેશીપ્રદર્શન, શિક્ષણ, કેળવણી, સમા%રગના, એ સઘળાં જ અ'ગેની એ મહાક્યાનો સાથે તાલબદ્દતા જેઈ એ. વ્યકિતત્વ ગુમાવ્યા વિના સમષ્ટ્માં સહકારી બનવું એ નેમ જવનની કલા છે, એ પ્રમાણે પ્રાંતીય અસ્મિતા મુમાવ્યા વિતા, કે દરેક વિષયને પોતાના યેગ્ય સ્થાનથી ભ્રષ્ટ કર્યા વિતા, તેને રાખ્ટ#્ધડતરમાં મેળ મેળવી લેવે।, એ ધણા ઊંચા પ્રકારની સ'સ્કારિતા અને વિશાળ સહાનુભુતિ માગી લે છે: સામાન્ય રીતે જ્યારે મથનકાળ ચાલતે ફેોય છે ત્યારે માણુસની દષિ સંકુચિત બતે છે. તેના તાત્કાલિક યૃદ્દભુમિના પ્રેમને ઘ્રણી વસ્તુએ અસ્થાને અને અયોગ્ય લાગે છે. ન્યારૅ રાષ્ટ્ર યુદ્ધ કરતાં હેય ત્યારે એકાદ પાણિનતિ વ્યાકરણુ લખે એને અપ'ડિતો અતે અધ દગ્ધો રાષ્ટ્રદ્રોદ ગણે છે; ખરી રોતે એ રાષ્ટ્રપ્રેમ છે, અને ઊંચા પ્રકારનો સયમધમ છે. જે એતામાં કેઈ તાકાત ન ફેત ને એ ખબાહ્મણુ ખેઠે। રદ્રો હોત તો એ ભયકર વિદ્રોહી ગાત ખરે.

આપણે ત્યાં મથનકાળ ચાલે છે, એટલે « «૬૮૪રૂરી છે 3 અભ્યાસ, કેળવણી અને સ'સ્કારતાં ખીજ પોષ તેવા હરેક પ્રયત્નને મેળબ રીતે થવા દેવે।.ગુજરાતીએ। સ'સ્કારે ને શિક્ષણે થ્યાપારી. પ્રન છે. એ પ્રજમાં જેમ કેટલાક રેષા છે. તેમ કેટલાક ગુણ! પણુ છે. પ્રસગે એક લાખ ખચી નાખનાર ગુજરાતી પ્રસંગ વિનતા એક જ'ઈ પણુ ન ખચે. ગુજરાત વ્યાપારમાં આગળ વષ્યું તો સ'સ્કારમાં નબળું રહયું. આ જમે ઉધારની બાજા બરેબર મેળવી દેવાને! પ્રયત્ન નને થાય તો હિ'દના કોઈપણુ પ્રાંતના કરતાં ગુજરાતને કુકુકટધ્વજ વધારે ઊંચે! હોય.

એટલા માટે પહેલાં તો નાટક લખીને પ્રત્યેક મડળ નાટકે! ભજવે એવી અધકચરી શરૂઆતને બદલે ર'ગભૂમિતી જ એક મહા સસ્થા ઊભી કરવી ધટે.

પ્રાચીન અર્વાચીન શાસ્રીય અભ્યાસ કરી, અવાજ, વાચા લય, અને અભિનયદ્દારા માનવમાં સૂતેલી સધળી લાગણીઓને જગ।ડવાનું બળ જેમણે મેળવ્યું હોય એવા થોડા, અભ્યાસી, શાસ્ત્રની તાલીમવાલા, સ'સ્કારીં નટ-તરટીએ। સરન્નવનારી એક “ એકેડેમી ' અથવા નાટચમ'દિર સ્થાપવું. આ નાટષમ'દિરમાં યોગ્ય વિદ્યાથી ઓને અને વિદ્યાથિતીખઓતે સુયોગ્ય શિક્ષકો ૬ર તાલીમ આપી નાટકને ભજવવા માટે તેયાર કરવાં. આવી રીતે સતત અભ્યાસફ્‌ારા, જન્મસિહ્દ શક્તિઓનો વિકાસ કરનાર તરણોની ઉપાસના સિવાય, ઓછ કોઇ પણુ રીતે રંગભૃમિને। ઉદ્દાર શકત નથી.

આ “ઝ્કુલ' ને અભ્યાસક્રમ, એનું પુસ્તકાલય, એનું ર'ગભૂમિ સીનેમાની ચર્ચા કરતું માસિક, એનું યોગ્ય શિક્ષકશ'દ, એની તાલીમી મ'ડપભ્નમિ, એ સધળાંની એવી રીતે રચના કરવી કે સમસ્ત ચુન્ટરાત કરઈપણુ #તરતના ભેદભાવ વિના એને! લાભ લઈ શકે અને ગુજરાતનું પાતાનું જે જૂનુ' ધત છે, લોકસ'ગીત, સમુહદૃત્ય, ગરબા, ગરબીઓ, વગેરે-એ સવળાં પણુ આંહીં અભ્યાસીઓ દ્દારા વધુ સસ્કારી અને.

નાઢષમ'દિરેમાં આવી રીતે તૈયાર થયેલું શિષ્ય#'દ આખા ગુન્ટરાતતી જુદી જુદી રગભૂમિઓને નટે પૂરા પાડે. અમદાવાદ, મુંબઈ, સુરત, ભરૂચ, મદ્રાસ, ર'ગુત, વડે।દરા, ઝરીઆ, કરાંચી વગેરેમુખ્ય મુખ્ય ગુજરાતી શાણા એ એક મકાઉ ર્ગશ્ૂમિ થાય, અને તે દરેક સ્થળ આ કન્દ્રરથાનેથી નટે મેળવી પે।તપોતાની રંગભૂમિને! કાર્યક્રમ આગળ ધપાવે.

પરપ્રાંતીય ર ગભૂમિને મુકાબલે, ખાસ કરીને બ'ગાળાને મુકાબલે, ગુજરાતી ર'ગભૂમિ નીચી પ*કિતની લાગે છે. તેનું મુખ્ય કારણુ તાલીમની ખામીમાં રહ્યું છે. અવાજ, શખ્દ, લય કે અભિનયની કેળવણી વિના, કેવળ હાય પગનાં લટકાંથી નટ થવું એ ધણું જ શરમભરેલું મનાવું જેઈ એ. ગૃજરાતીઓની ધણી મોટી વસ્તી-ખામ કરીને વાણિયા, બ્રહ્મક્ષત્રિય પાટીદાર વગેરે સ'સ્કારી ગણાતી કેમે।માં તે ૭૭ શુદ્ટ શબ્દોચ્ચારણુ પણુ શીખવવું પડે તેમ છે. અલખત્ત આ ખામી કેળવણીને લીધે જ છે. પણ રંગભૃમિ પર ઉતરેલા નટે પોતાની હરેક ક્રિયા પર કૈવે। કાખ્ઠુ મેળવવો! ન્નેઈ એ, તેનું ઉદાડરણુ ઇગ્લેડ ૦/૪ આવેલ એક મિત્રના વાર્ત્તાલાપમાંથી આપવું યોગ્ય ધારૂં છું. શેકસપીયર ન્ટેના મહાકવિની કૃતિમાં અમુક જગ્યાએ અમુક શખ્દ કયા અથ માં છે એ જણુવા માટે વિઠદ્દાનો ને પ'ડિતો, રગભૃમિમાં જ, વિખ્યાત નટ્ોના શખ્દ્દેના ઉચ્ચારણાનેો અને અભિનયને * અભ્યાસ કર્વે। આવગ્યક માને છે.

'ચંખોવ થીયેટર સ્કુડિયે'નતા પર્પિત્રમાં દાખલ થવા પ/ચ્છનાર ઉમેદવાર માટે અભ્યામકમ આપેલ! છે, તેમાં નીચેની ૬૪કતા તે આપણા એક જ રાગડે કાઇસ્કશેમાં ગદ્દાવેતરું કરતા શિક્ષકોને પણુ ઉપયે।મી થઈ પડે તેવી છે.

“કફરૂણુરસનાો એક ગધ કકરે। અતે હઢાસ્યરસને! એક ગધ્ધ કૂકર બેપરલ વા ની ઉમેદવારની તેયારી હોવી નનેઈ એ '

આવો પરીક્ષા તે! આંહી કઈ લેતું નથી એટલું સારું છે, બા% ગુજરાતના રક સાહિત્યમાં કત્રા કરણારસના ને કયા હાસ્યરસના ક્‌કરા છે એની જ ઘણાને ખબર નહિ હોય.

કોઈ કોઈ વખત હાપ્સ્કુલેમાં નાટય પ્રયોગો! થાય છે ખરા,પણુ ગએ જ બતાવે છે, કે આ ખાબતમાં ડેૈટલી વિર માક શિક્ષકવગ માં પણુ ધર કરી રહી છે.

એટલે આવી સધળે ફેલાયલો ગરીબી--ખાસ કરીને વિચારની ગરીખી-“  એનો ઉહ્દાર કરવો હેય તો, ગુજરાતને આંગણે એક કેન્દ્રસ્થ અભ્યાસસ'સ્થા સ્થાપવી જેઇએ. શિક્ષણુ એકડૅ એડથી શરૂ થાય-અને હિના બીજા પ્રાંતના, રશિયન થીએટરના, જમન થીએટરના, આપણી ભવાઈના, ભરતમૃનિના, સધળાં જ સાધનોમાંથી એક નવી જ રચના થાય એ જ્યેય રાખવું જેઈ એ. ગુજરાતની રગભુમિને। અત્યારતે। ઉદ્દારક કાયમ છે, તેમાં અભ્યાસની ઊણુપ, સાધનોની નિબળતા, અને શિક્ષણ સ સ્કારની ને ખામા હશે, તે આવા પ્રયત્નથી ઊડી જશે, તો ભવિષ્યમાં એક સબળ સસ્થા દ્દારા મુજરાતની અનેક રગભૂમિઓને પોષી શકાશે. ન્ેવાનું આટલું જ છે; ગુજરાતીઓને બહ નાનાં સ્વપ્નાંથી સતોષ થઈ આવે છે. બહુ નાની સિદ્ધિઓથી રાચવાની એમને રેવ છે. એક ઉમ્ર અસ'તોષ-અલારની પરિસ્થિતિ માટે, અને એને માંટે બખાળા કર્યા વિના, શાંત તપોભૂમિ સરજવાની તરૂણુની તૈયારી, અહઉમથમિકાને મળથી ઉચ્છેદ અને સા ટચનું સોનું ન થાય ત્યાં સુધી વસ્તુતે પરિપકવ થવા દેવાની શાંત ધીરજ-આટલું જ્ને થોડાક તરણુ। કેળવી લેશે, તો તેઓ નવું ગુજરાત રચી શકશે. અને આમાંથી એક પણુ વસ્તુની "ખામી હશે તો કાંઈ જ નહિ થાય.

બ્ર'દ્વાદનમાં નેમ દરેક વાછત્ર પોત-પોતાનું માધુય દાખવીને, છેવટે તો, સવ સાધારણુ ગાનમાં પોતાના સ્તરતે ભેળવી દે છે, તેમ

રગભૂમિ સર્જનમાં પણુ સૌ પોતપોતાની યથેચ્છ કાય પ્રણાલિકા આપતાં છતાં, એક કેન્દ્રમાં ભળી જઈ ને, ચુજરાતવ્યાપી નવી રંગભૂમિ સરનગે, એ મદ્‌ સ્વપ્નમાં પોતાના વિચારે! વહેતા મૂડે.

રંગભૂમિ એ પણુ વિશિષ્ટ રીતે માનવને વધારે માનવ બનાવવાનો એક પ્રયત્ન છે. ખરી રીતે પુછો તો સંગીતકારો, લેખકેવાજિ'ત્રકારો, નટો, નરટીઓ, ૬૨, જેનારાએ, એ સધળાએ। ન્તણે ભેગા મળીને જવનતા એકાદ પ્રશ્નનું માનસિક પ્થકરણુ કરી કાંઇક નવી જ સમાજરચના કરવાતી પ્રાથમિક તૈયારી કરે છે. અલખત્ત આ તેયારી અત્ય'ત શાંત, ધીમી, સંસ્કારી, દઢ અને માનસિક ફેરકારે પર અવલ'ખેલી હોઈ, એકદમ દેખાઇ આવે એશ્લો ફેરફાર એકદમ દેખાડી શકતી નથી. પણુ માનવ દેખાડૅ એટલું કરે છે કે ખરી રીતે તો એ નથી દેખાડતો તે જ કરે છે ? અને જે આ પ્રમાણે રંગભૂમિ એ પણુ પ્રશ્નને સ'સ્કારી બતાવવાને। પ્રયત્ન છે, તે! ક્રેઈ પણુ શહેરની મ્યુનિસિપાલિટી ર'ગભૂમિના સજેનમાં સક્રિય કાળે। લીધા વિના પોતાને સ'સ્કારી ગણી રાકે ખરી ? સંસ્કારી શું, પોતાને સુધરેલી પણુ કહી શકે ખરી? અતે આપણા ગુ%રાતમાં આવી દણ્વાન સુધરાઈ સ'સ્થાઓ કૈટલી ?

પણ કાલ કાલનુ' કામ કરે છે. આજે સોનતે લાગ્યું છે 3 સ્વાત2્યતો આધાર સામચ્યઃ ઉપર અતે સામશ્યતો આધાર સ'સ્કા(રેતા ઉપર છે. એટલે રમભ્ૂમિ જેવા જનત્યાપી પ્રયાસે! કયે જ છૂટકે છે.





Chp 30 નવલિકા

નિયાના જન્મની સાથે મારે જન્મ; એના મૃત્યુની સાથે મારું મૃત્યુ. સાની અઝાની અધ નાની કોઇને મારા વિના ચાલ્યું નથી; કોધ્્તે મારા વિના ચાલશે પણુ ન. ઉપનિષદકારથી માંડીને ભાગવતકાર સુધી અને ભાગવતકારથી માંડીને સામળ ને નમદ સુધી સધળાએ મને એક કે બીન રૂપે આરાધી છે. કોઇએ મને કયા રૂપે વણુવી. કેઇએ ઉપકથા ગણી. કોઈએ આડકથા માની. કે!ઈઇએ મને દાંત રૂપે ઠરાવી. પણુ એક કે ખીજે રપે મે।ટા તત્ત્વનાનીથી માંડીને અણુવ્રડમાં અણુધડ બૈરાં સુધી સધળાંએ મારી ચરણુરજ સ્વીકારી છે. નેણું મને તિરસ્કારી હેય એવે! કેઇપણુ માણુસ હજ સુધી મારા “યાનમાં આવ્યો નથી. થા, એક વગ છે. નિષ્ક્રિય અને નિષ્ફળ પ'ડિતોતો. એ મતે એટલા માટે ધિકારે છે કે, એમને હુ હમેશાં કાથતાલી દઇને નાસી જનારી સ્વેરવિહારિણી છું. જે દુનિયા સાથે તન્મય હેય, જે એની સાથે હસે, રડે, શ્રાસ લ્યે અને છતાં જેનામાં પોતાનો અનોખેો પ્રાણુ પણુ (ય, એને ત્યાં હુ આભૂષણુ બરિત ચિરયૌવતા રૂપે વસું છું. જે મને પોતાના કૃત્રિમ પ્રાણુથી ખેપ એને ત્યાં હું આવતી જતી વિવે#ી પ્રૌઢા બનીને ખે ધડી ખેસી આવું યક; પણુ મતે અત્યત પ્રિય તો એ છે, નેને મારી પેકે જ, વિશ્રક્રમમાંથી પરિમલ લેવાની શક્તિ હેય, નેને મારી પેડે જદિકલામોપિય તાનો. કાછ પણ જ 2 રેચય હમ આ બરાબર: યાદ છે કૈ એવે! મારો કોઇ ભક્ત, એકાંત રાત્રિમાં તે મૂક તારા-એના સાન્નિષ્યમાં, ન્યારે મતે શણુગારવા ખોલાવે છે, ત્યારે મારા નુપ્રે્ઝકાર્થી એનું પખ્યાન ભગ ન થાય એતી સભાળ રાખતી ૭, એક તરક, શિયાળાની &'ડી શીતળરાત્રિની પેટે સોડિયું વાળોને ઊભી રહું છું. મારે! કે!ઇ ભક્ત રશિયામાં હોય, કેપ્ઠ બ'ગાળમાં હોય, કોઇ ઇગ્લાંડમાં છઊેય, કોઇ કાન્સ કે ધ્ટાલીમાં હોય; પણુ એ ને “આશ્ૂૂષણુ। મને ધરાવે છે તે વિવિધર'ગી ને વિવિધનામી છતાં સત્ત્વમાં એક સરખાં જ છે।ય છે.

અને મને પણુ કૈવા કૈવા અનુભવ અલ'કાર સાંપડયા છે?

નવવધૂના ધીમે ઉચ્ચારાતા પ્રેમશખ્દથી માંડીને ભગવાન શ'કરના તત્ત્વતાન સુધીના સધળા શખ્ટદ્ેએ મતે શણુમારી છે. હુ' ઠસી છું. રડી છું. ઉપાલ'ભ આપ્યે। છે. એેવમૂફ ખતી છું. મૂખીં ઠરી છું. વીરત્વથી ગરજી છું, શ'ગારથી રાચી છું, કરુણારસે આદબની છુ”. અદ્ભૂતતાથી મુગ્ધ થઈ છુ". અને છતાં એમાંના કોઇ રસના મહાસાગરનો અવધિ તો હજ મે' પણુ જયે નથી. મને કેપ્રએ બતાવ્યે। નથી. મને રૂ'ગાર સજવતાં, કેઇઇએ, પ્રિયતમની પેટે ફૂલના પરિમલ જેવા સુગ'ધૌશ્ચાસે ચુ'બન કરી લન્જ્નન્વિત કરી છે, તો જાઇએ પ'ચદરી જેવા અત્યત અટપટ તત્ત્તસાની સ્પશથી, જીવન પછીના જીવનના પડદાએ। બતાવ્યા છે; કોઇએ સયુક્તાની પાનીને લાગેલ હોનાના રગે મારા ચરણુનખ ર ગીતે મને રે।માંચક બનાવી છે, તો કોઇએ પાતાના જીવનકલહના કાંકરા વેરીને મતે એના ઉપર ચલ્તાવી છે. મને સર્વા'ગ ફરૌમારભરિત કરનારે તો કયારેક જ આવે છે, પણુ એ જ્યારે આવે છે ત્યારે એનાથી હું મુગ્ધ બનું છું ને એ મારામાં મુગ્ધ ખને છે.

મારામાં નવવધૂતી શરમ છે, યોવનાની મસ્તી છે. પ્રૌઢાને। વિવેક છે, ડેોશીએનું ડહાપણુ છે. એટલે મને સવ વયના, સવદેશના નેસવ'કાના મનૃષ્યો ચાહે છે. લાખ્ખો! રૂપિયાનાં હીરારત્તજડિત ક કેણુ પારનારી રાજરમણીએએ મને નેઇને આન'દાશ્રુ સાયા છે, તે ક'ગાલમાં કંગાલ ઝુ'પડીને પણુ મે આશ્વાસન આપ્યુ છે. ગન્ેન્દ્રનાયકેોએ જેમને જઇને માતથી મસ્તક નમાવ્યાં, એવા રાજપુત્રાએ મને માંભળીને, નત્રતાથી ભગવાં પહેર્યા છે, તો લ'પટમાં લ'પટ પુસ્ષાએ મને જેઈને નારી માત્રતે જનતી ગણુવાનું અદ્ભુત પરિવત્ત'ત દેખાડયું છે. પણુ હું પાતે કાંઇ નથી--જે મતે ધારે, એનામાં જે હેય, તે મારામાં આવે છે. ભગવાન તથાગત મને ખોલાવે, દ ગમતી પાસે નઉં, અને એ કૈણુ નનણે કેવો સ્પ્શ મને કરે કે, આખી દુનિયાનું દિલ ડેલાવનારું સામ્ય મારામાંથી પ્રમટે: કોઇ ભગવાત ક્રાઇસ્ટ નવો મતે ઇશારત કરે, અને મારા નામે જનતાનું પથ્થરફુદય પીગળીને પાણી થઈ નય; એકાદ ચેહેકફ્‌, ગોર્કો કે થાલ્સટોાય મને અડે--અતે જુવાનોાને માટે જુમજુગાંતરને। ન્નણે છં રીપક બની ન્નઉં. ટાગોર શષુગારે--અને મારો દેડ કવિતા રૃપે મઘધળાના હદયમાં ધર કરી ખેમે; રરદ્બાખુ, બાલ્ઝાક, એ' &ન્ગી મોપામાં કે પે! બોલાવે અતે હૈં અમેરિકા ફાનસ અને લિદ્ના ઘર ધરમાં, ધરતી રળી થઇને વિચરુ' એવી સરાક્ત બની જાઉં.

પષ્ુ આજે તમારે ત્યાં તો ચોલુકયોના સિંહાસનની પાસે પેલા કવિ કીતિકૌમુદીકાર સોમેશ્રે--પાટણુનું જે વષુન કર્યું હતું, એવી શા મારી થઈ છે. આચાર્ય હેમચ્રે કથેલું એવું વસ્ત કે જે ખે વષે વણેલુ” હે।ય પણુ નેને કેધ્ ર!૦૮રમ'ગી પોતાના અ”ગથી દૂર જ ન કરી રકે એવું અણુમે।લવસ્ત્ર વરાવવાને બદલે, પોતાના વાધરીયા કકડા લતે આજે સો મારી પાસે દે!ડી આવે છે. હં તે એવાં કેટલાંક રોંદરડાં પેરુ” ને પેટલાંક ટેકો દઉ ?

વસ્તુપાલ તેજપાલના જમાનાના જેવો, એવે! કે ધોર શિલ્પી નિ થાય--કે ને મારા અ'ગઅંગવતે એવા અનુપમ રાણુમાર ખન્તવે કે દેશવિદેરામાં વિચરતાં પષુ જેનુ' તે૪ ઝાંખુ ન પડે? 3 સત્તતહીણે નત થાય ?મને જો વાહન તરીકે વાપરવી જ હોય તો મારો એ ઉપયોગ ઝરનારને ખે શખ્દ્દો રે કહી રાકું ?

--મારી પાસે જે આટલું જ કરેવરાવવું હેય કે ત્રણુ હતા મિએે।, કરવા તીકળ્યા, વિકટારીઆ બાગમાં ખેઠા, માંડવી ફોલી ખાધી ને ધેર આવ્યા--મારી પામે તમારે જેને આટલું જ કહેવરાવવું હોય તો--મતે મુક્ત કરશે ? એતે માટે તમતે બીજી અનેક દાસીઓ મળી રહેશે.

--અથવા તો “ હ'ડ રે પહલી જઇ સારે વાડે, ઉગતે દા'ડૅ ' આઢ્લે જ સવસાર, મારા દેઇતે નિચોવી નિચોવીને ખે'ચવાનો હેય તો, તમારા જડબ'ધનમાંથી મને છૂરી કરગેો ?

--મને તમે મુક્ત કરો કૈ ન કરે।--મારે માટે એ કાંઇ બુ મહત્ત્વનો પ્રશ્ન તથી.

જ્યારે મારે! ફશદેક તમારે। ચિર'તન સાથ કરગે ત્યારે તમે જ પોકારેશે, કે “ માવડી ! આંહીંથી નન આંળોંથી 24,--તતે નજનળવવા કરતાં, હું પસ્તી વેચીશ કાં પસ્તીમાંથો પૈસા પેદા કરીશ, પણુ તું આંહીંથી ન્ન.' ર

--એ દ૬શામાંથી તમારે ઉગરી ૦૮વું હેય તો આટલું સમજી વ્યો. હું સાહિત્યકુતિ તરીકે અત્યંત નાજુક ષ્ું, જે સ્થાન દૂલની પૃષ્ટિમાં જૂઠું છે એ જ સ્થાન સાહિત્ય સૃણિ્માં મારું છે. સારે! પરિમલ હવામાંથી લેવા જેવો! છે, મારે મારું રૂપ છેઃ અનોખું અને અદ્‌ન્નુત. તેમ જ મારે મારી પોતાની હવા છેઃ એ હવાની સાથે તને તમારી માનસત્રડતુતો મેળ મળે, ને તમે મતે બોલાવો, તો તો હ સ્વમીય સુરેનનો રણુત્કાર તમતે દેખાડ". પણુ હં ના”ુક છું એમ ધારીને હરકોઈ છેઈકર| મને અડપલું કરી ન્નય તો એ બિચારે। બલે એના મનમાં ખાંડ ખાય કે એણું મતે: ખોલાવી તીધી. મારે જન્મ મારા મૃત્યુ સાથે જ સ'કળાયલ છે. હુ જન્મું છું ને જો મારે જન્મ હવામાંથી પ્રાણુ લેતો નથી તે! હું તરત ૪ મરું પામું છું, મનેએ જ રારી રાકે, જન્માવી પાક, ગમા કે ને ફેલાવી રાકે ને મારા જન્મમરણુનું રહસ્ય સમજે.

હું તો નવલિકા. સાહિયઉદ્યાનનું અનૃપમ પુષ્પ. મને તમે વિવેચન કરીને પણુ પૂરી પિછાની શકશે! નહિ. વાંચીને પણુ બરાખર ' સમજ શકે નહિ, સમજને પણુ સારી રીતે જણી ન શકે. હું તો કોઈ મહાનશિશ્પીની અમરકુતિ જેવી. મારે પરિચય મેળવવાને સમયતને।, સ્થળને અને ત્ઠતુનેો રગ જમવે। જેઈ એ. કેઈ કવિતાની માત્ર ખે જ પ'“ક્તિ તમતે ધરમૂળથી હલાવી નાખે-તે ખીજ આખી કવિતા એમ ને એમ પડી રહે-એવી સૂક્મ મારી રીતિ. હું તમને હલાવી દઉં-તે। માત્ર ખે જ શખ્દોમાં : અને નહિતર મારા હ'નરે હક્ળર્‌ શખ્દ અક્ષર જેવા જડ જ બની રલે,

--એયટ્લે જ હું કહું છું, મારે પરિચય સાધવા માટે કોઇક વખત આકાશની એકાદ રસળતી ર'ગીત વાદળી નિરખે। : કેઈ સુરીલા ગળાની અશાસ્રોય સ્વચ્છદી માંડાશ કષારેક માણે: કેઈ શિલ્પીની મહામૃતિના એકાદ અગભ'ગમાંથી પળે પળે નવા નવા નાગતા અથ શેધે : કોઈ વતવાટિકામાં' નિરાંતે પડયા પડયા અભાનપણેુ પોતાનો કઠ છેડતા નાનકડા ગિરિકેકિલના સ્તરથી અ'તરને ભરે-અને હં ચું છું એ તમને સમળન્નરે. વિવેચનમાં હુ નહિ મળુ. શાસ્રમાં કા મળું. અભ્યાસમાં નહિ મળ. દું કુદરતમ! "ઠું. ને તમારામાં છું.