“ડિલિવરીના કેટલાક દિવસ બાદ હું ઘરમાં વિચિત્ર ગૂંગળામણ અનુભવતી હતી. જાણે કે હું શ્વાસ લઈ શકતી ન હતી. ઘણી વખત હાલત એટલી ખરાબ થઈ જતી હતી કે હું હાંફવા લાગતી હતી. એ એવો દૌર હતો, જ્યારે હું મારા નવજાત સંતાન સાથે સારી રીતે સમય પસાર કરી શકતી ન હતી.”
આ શબ્દો કેરળમાં રહેતા લતા (સાંકેતિક નામ)ના છે. તેઓ પોતાની ઓળખ ગુપ્ત રાખવા ઇચ્છે છે. તેઓ એ ખરાબ સમયને યાદ કરતાં આજે પણ ડરી જાય છે.
લતાના કહેવા મુજબ, તમે કોઈ માનસિક કે શારીરિક મુશ્કેલીમાં હો તો તમારે તરત જ મદદ માગવી જોઈએ.
પ્રસૂતિ બાદ જે ડિપ્રેશન આવે છે તેને પોસ્ટપાર્ટમ ડિપ્રેશન કહેવામાં આવે છે. તેમાં પ્રસૂતાના વ્યવહારમાં ઉદાસી, તણાવ, ચીડિયાપણું અને ગુસ્સા જેવું પરિવર્તન આવે છે. એ સ્થિતિમાં તેમને પારિવારિક સહકાર અને ઈલાજની જરૂર હોય છે. ડૉક્ટરોના જણાવ્યા મુજબ, લગભગ 50થી 60 ટકા મહિલાઓને આ સમસ્યા થાય છે.
આ સમસ્યાના પણ ત્રણ સ્તર હોય છેઃ પોસ્ટપાર્ટમ બ્લૂઝ, પોસ્ટપાર્ટમ ડિપ્રેશન અને પોસ્ટપાર્ટમ સાઈકોસિસ.
એમિટી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ બિહેવિયરલ હેલ્થ ઍન્ડ અલાયડ સાયન્સિસ ડિપાર્ટમેન્ટમાં પ્રોફેસર અને ડિરેક્ટર ડૉ. ઋષિ કહે છે, “પ્રસૂતિ પછી અનેક મહિલાઓને ઉદાસીની અનુભૂતિ થઈ શકે છે, પરંતુ સામાન્ય રીતે આપણને એ વિશે યોગ્ય જાણકારી હોતી નથી અથવા આપણે પોસ્ટપાર્ટમ લક્ષણોની અવગણના કરીએ છીએ કે શરમને કારણે કોઈ મેન્ટલ હેલ્થ પ્રોફેશનલ પાસે જતા નથી.”
અમેરિકાના ફૂડ ઍન્ડ ડ્રગ એડમિનિસ્ટ્રેશને (એફડીએ) પોસ્ટપાર્ટમ ડિપ્રેશનની દવાને તાજેતરમાં જ મંજૂરી આપી છે. એ દવાનું નામ જુજુર્વે છે. આ દવા 14 દિવસ સુધી લેવી પડે છે.
એફડીએના મનોચિકિત્સા વિભાગના અધ્યક્ષ ડૉ. ટિફની ફોર્ટિયનના કહેવા મુજબ, “ગર્ભાવસ્થા કે પ્રસૂતિ પછી મહિલાઓ માનસિક મુશ્કેલીઓમાંથી પસાર થતી હોય છે. એ વખતે તેમને ખુદને નુકસાન પહોંચાડવાના વિચાર પણ ઘણી વાર આવે છે. તેથી આસાનીથી લઈ શકાય એવી કોઈ દવા મહિલાઓ માટે સારો વિકલ્પ બની શકે.”
અલબત્ત, તેઓ ભારપૂર્વક જણાવે છે કે આ દવા ગંભીર ડિપ્રેશનનો શિકાર બન્યા હોય એવા દર્દીઓ માટે જ છે.
એફડીએના જણાવ્યા મુજબ, જુજુર્વે ગોળીની કેટલીક આડઅસર પણ છે. આ દવા લીધા પછી દર્દીએ શારીરિક પરિશ્રમવાળું કોઈ કામ ન કરવું જોઈએ. મોટરકાર પણ ન ચલાવવી જોઈએ.
આ દવા લીધા પછી દર્દીને ચક્કર આવવા, અતિસાર, થાક, શરદી-સળેખમ અને યુરિનરી ટ્રેક્ટ ઇન્ફેક્શન જેવી તકલીફ થઈ શકે છે.
ડૉ. ઋષિ જણાવે છે કે આમ તો એન્ટી-ડિપ્રેશન્ટ દવાની આડઅસર સામાન્ય રીતે ઝડપથી ઓસરી જતી હોય છે. તે બહુ ચિંતાજનક બાબત નથી.
બીજી તરફ દિલ્હીના એક આઈવીએફ સેન્ટર ‘ધ નર્ચર’માં સ્ત્રી રોગ નિષ્ણાત તરીકે કાર્યરત ડૉ. અર્ચના ધવન બજાજ જણાવે છે કે આ દવાનું પરીક્ષણ સ્તનપાન કરાવતી મહિલાઓ પર કરવામાં આવ્યું છે કે નહીં તે સ્પષ્ટ નથી.
તેઓ એમ પણ જણાવે છે કે વિશ્વના જે વિસ્તારોમાં ડૉક્ટરને બદલે મિડવાઇફની મદદ વડે પ્રસૂતિ કરાવવામાં આવે છે ત્યાં થોડી મુશ્કેલી સર્જાઈ શકે છે.
તેઓ એવી આશંકા પણ વ્યક્ત કરે છે કે મેન્ટલ હેલ્થ પ્રોફેશનલને બદલે અન્ય ડૉક્ટર્સ આ દવા લેવાની સલાહ આપવા લાગશે તો તેના જરૂર કરતાં વધુ વપરાશનું જોખમ પણ વધી જશે.